امین نوید/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی شریف
آب، ماده‌ای حیاتی است که زندگی همه‌ی موجودات زمینی به آن وابسته است؛ حتی موجوداتی که در خشک‌ترین نقاط کره‌ی زمین زندگی می‌کنند پیوند محسوسی با این ماده‌ی ارزشمند دارند. هزاران سال پیش انسان در جست‌وجوی آب، تمدّن‌های مختلفی را پدید آورد و به نوعی قدرت و بقای خود را در کنار این ماده‌ی حیاتی یافت؛ به گونه‌ای که نخستین تمدن‌ها در سومین هزاره‌ی پیش از میلاد و در کنار رود‌های دجله، فرات، نیل و سند و کمی دیرتر در در کنار رود زرد پدیدارشد و بسیار دیرتر چرخش دیگری در کنار رود‌ها و جویبار‌های شمال انگلستان رخ داد و برای کارخانه‌های صنعتی نیرو تامین کرد [1]. به دلیل کمبود منابع آب‌های سطحی در فلات ایران، ساکنین باستانی این فلات برای کنترل آب به اقداماتی نظیر حفر چاههای سطحی و قنات روی آوردند به گونه‌ای که قدیمی‌ترین آثار قنات کشف شده دنیا را به قناتی در شمال ایران منسوب می‌کنند که ساختمان آن به 3000 سال پیش بازمی‌گردد [2]. بعد از انقلاب صنعتی با روی‌کارآمدن تجهیزات مدرن، انسان برای دستیابی راحت‌تر به آب، به سراغ چاههای عمیق رفت. دوران بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در ایران از سال 1325 شروع شد. اقدامی خوشایند که حقیقتِ «میزان بارش برابر با یک‌سوم میانگین جهانی در اقلیم ایران» را کمرنگ کرد ولی به دلیل سال‌ها توسعه‌ی نامتوازن، توجه به جنبه‌ی اقتصادی توسعه و غفلت از وجوه اجتماعی و زیست‌محیطی آن و همچنین تحمیل بار توسعه بر دوش منابع طبیعی، وضعیت سفره‌های زیرزمینی به گونه‌ای شده‌است که به گفته‌ی آقای «قاسم تقی‌زاده خامسی»، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، مخازن سفره‌های زیر زمینی با وجود ترسالی امسال، 130 میلیارد مترمکعب کسری آب دارند. این آمار در کنار آماری مانند متوسط شرب و بهداشت در ایران و یا ردپای آب مجازی۱در صادرات وضعیت را وخیم‌تر نیز نشان می‌دهد. متوسط شرب و بهداشت در مقیاس جهانی 140 لیتر به ازای هر نفر است؛ در حالی که در ایران به 210 تا 250 لیتر نیز رسیده است. به عبارت دیگر هزینه‌ی هر مترمکعب آب شرب در کلان‌شهرها به نقل از نیرونیوز 1500 تومان است؛ در حالی که مشترکان به ازای هر مترمکعب 600 تومان پرداخت می‌کنند که این یارانه‌ی غیرهدفمند باعث شده مشترکان علاقه‌ی چندانی به صرفه‌جویی نداشته باشند. با وجود این حجم از مصرف آب شرب در مصارف خانگی، سهم سالانه‌ی مصارف خانگی در سال 2014 از آب شیرین، 645/6 درصد از مصارف کل آب کشور را در برمی‌گیرد؛ درحالی که این نسبت در جهان 491/11% بوده است! بخش عمده‌ی برداشت آب در ایران در بخش کشاورزی است که حدود 18/92 درصد از حجم کل برداشت آب در کشور را شامل می‌شود و تنها 179/1 درصد از آب شیرین برداشت‌شده در بخش صنعت استفاده شده است؛ در حالی که به ترتیب متوسط برداشت جهانی برای کشاورزی و صنعت در سال 2014 برابر 863/69 و 62/18 درصد بوده‌است [3].
توجه به مفهوم آب مجازی برای کشور ایران که 85% مساحت آن اقلیم خشک و نیمه‌خشک است مسئله‌ای حیاتی است؛ به گونه‌ای که با نادیده‌گرفتن ردپای آب در صادرات محصولات کشاورزی و با صادرات بی‌رویه، آب شرب کشور را به قیمت کم به فروش رسانیم.
از طرفی بر اساس مطالعات انجام‌شده، به ازای هر مترمکعب آب در کشور 9/0 کیلوگرم محصول کشاورزی تولید می‌شود اما در جهان به ازای هر مترمکعب آب 2 تا 5/2 کیلوگرم محصول تولید می‌گردد. البته از دیدگاه مصرف‌کنندگان آب کشاورزی این بخش تقریبا 6/0 اعلام شده است و ریشه‌ی این تفاوت را می‌توان در عدم پایش میزان آب تحویل‌داده‌شده سر مزرعه و تلفات آب از منابع تنظیم مبادی توزیع جست‌وجو کرد.آآ این درحالی است که بازده کل آبیاری در کشورهای توسعه‌یافته 65%، در کشورهای در حال توسعه 45% و در ایران بین 33 تا 37 درصد قرار دارد [4]. واقعیت این است که در واردات و صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی به صورت پنهان آب نیز مبادله می‌شود. به این صورت که برای تولید یک محصول، مقداری آب مصرف می‌شود که با مبادله‌ی آن محصول همان آب مصرف‌شده نیز مبادله می‌شود. به همین دلیل در هنگام تجارت محصولات جریانی از آب مجازی بین ملل و جوامع برقرار می‌شود. به همین دلیل در سال 2002 مفهومی به نام «رد پای آب» معرفی شد تا هر کشور تحت تاثیر اقلیم خود و میزان تولیدات و واردات و صادرات کالا، الگوی مصرف هر یک از مناطقش را متناسب با شرایط آن منطقه محاسبه کند. به عبارت دیگر آب مجازی، مقدار آبی است که یک کالا از لحظه‌ی شروع تا پایان فرآیند تولید مصرف می‌کند که با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه، فرهنگ و هنجار مردم، میزان آن برای هر محصول تفاوت دارد. توجه به مفهوم آب مجازی برای کشور ایران که 85% مساحت آن اقلیم خشک و نیمه‌خشک است، مسئله‌ای حیاتی است؛ به گونه‌ای که با نادیده‌گرفتن ردپای آب در صادرات محصولات کشاورزی و با صادرات بی‌رویه، آب شرب کشور را به قیمت کم به فروش رسانیم! به عنوان مثال میانگین آب استفاده‌شده برای هر کیلو هندوانه 235 لیتر است که ایران با تولید سالانه بیش از دو میلیون تن هندوانه در رتبه‌ی چهارم جهان قرار دارد که سالانه بیش از صد هزار تن به عراق، امارات متحده‌ی عربی و کویت صادر می‌شود [4] که کشورهایی با منابع آب محدودند.
به منظور جلوگیری از واردآمدن فشار مضاعف بر ذخایر و منابع آبی کشور، واردات آب مجازی در چارچوب مصالح کشور در کنار راهکار اصلاح روش آبیاری، گزینه‌هایی موثر و سازنده خواهند بود. مفهومی که ایران قصد دارد در برنامه‌ی ششم توسعه به آن بپردازد. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که گسترش شیوه‌ی نوین آبیاری ممکن است در مقیاس محلی و منطقه‌ای باعث کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری شود اما چه بسا نهایتاً باعث افزایش میزان مصرف آب شود؛ زیرا کشاورزان تمایل دارند با اضافه آب سطح زیر کشت خود را افزایش دهند. به عنوان مثال در دشت مشهد با به‌کارگیری شیوه‌های نوین مصرف آب 28% کاهش یافت ولی سطح زیر کشت 36% افزایش داشته است. [5]
پاورقی‌ها:
۱- Waterfoodprint
مراجع:
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
