بررسی تاثیرپذیری اشعار مهدی اخوان ثالث از کودتای بیست و هشت مرداد
بردیا نبوی، کارشناسی مهندسی مکانیک، دانشگاه صنعتی شریف
یکی از بزرگترین وقایعی که در تاریخ معاصر ایران رخ داده، کودتای بیست و هشت مرداد میباشد که تاثیر شگرفی بر شرایط سیاسی و اقتصادی جامعه داشتهاست. ولی این تنها، یک بعد تاثیرگرفته از این واقعه است. مشهودترین اشاره به این رویداد تاریخی را میتوان در ادبیات و فرهنگ و هنر به دقت دنبال و مشاهده کرد. مشاهیر بسیاری در حیطهی ادبیات، از این واقعه شروع به کار کردند و چه بسا دگرگون گشتند، که میتوان به مهدی اخوان ثالث، سیاوش کثیرایی، احمد شاملو، نصرت رحمانی و آغازگر این نهضت نظمی، نیما یوشیج نام برد. با توجه به گستردگی اشعار هر یک از افراد مذکور، به بررسی و تحلیل دیدگاه یکی از پرآوازهترین شعرای معاصر، مهدی اخوان ثالث ملقب به م. امید، دربارهی این رویداد میپردازیم.
دوران پیش از کودتا
اخوان تا پیش از وقوع کودتا قصیدهسرا و غزلسرا بودهاست. او دارای آثار متعددی در موضوع معاشقه میباشد ولی آن چیزی که در این جا بسیار مهم است، نماد امیدواریش در اوج ناامیدی است. چیزی که او را بسیار پرآوازه کرده و با این عنصر شناخته میشود. در دفتری از اخوان آمده است: «در گذرگاه زمان خیمه شب بازی دهر/ با همهی تلخی و شیرینی خود میگذرد.» همانطور که واضح است شاهد شعری کلاسیک هستیم که دیدگاه جوشش و امید از ناامیدی در آن به چشم میخورد. بررسی و پرداختن به این مثال از این جهت مهم است که شاهد تفاوتی آشکار در اشعار وی پس از کودتا هستیم. این به گونهایست که ابیات کمتری در این قالبها، در قیاس با اشعار آزاد موجود است. در نتیجه او را به شکل کامل میتوان شاعر کودتا نامید و عمدهی فعالیتش را به پس از این واقعه نسبت داد.
دوران پساکودتا
اخوان ثالث بعد از کودتا تحت تاثیر آرای نیما اولین شعر نویش، خانهام آتش گرفته است را میگوید. نیما یوشیج که در جبههی مقاومت قرار دارد، پس از رخداد بیست و هشت مرداد سکوت نمیکند و در شعر «دل فولادم» در برابر شکست ایستاده و با واکنش اخلالگر خویش خواهان ممانعت از نوستالژی(1) شدن شکست است. ولی بر خلاف وی، اخوان و بسیاری دیگر از شعرا صرفا بازسازی واقعیت را انجام میدهند. هر چند که ارتباط این دو فرد خالی از تاثیر نیست چرا که او در شعر «زمستان است»، فضای سرد و نمادین حاکم را، از نیما بهره گرفتهاست. در این موضع که اخوان به بازگویی حقیقت پرداختهاست، میتوان به قصهی شهر سنگستان اشاره کرد، که موضوع اصلی آن، شکست دکتر مصدق و خروج نفت از کشور است. او در این دفتر تحت عنوان بیت مقابل آوردهاست: «و بردنها بردنها بردنها/ و کشتیها کشتیها کشتیها».[1]
اخوان و بسیاری دیگر از شعرای دیگر صرفا بازسازی واقعیت را انجام میدهند
اخوان تا پايان عمر خلاق شاعرى خود، در نگاه تراژيک(2) خود ماند اما اغلب شعرهاى سه مجموعهی زمستان، آخر شاهنامه و از اين اوستاى او كه از ماندگارترين شعرهاى زبان فارسى میباشند، فاجعهای را روایت میکند که در آن به تراژدی تاریخی و فلسفی کودتا پرداختهاست.[2] او در پردهای از شعر زمستان فضای میهن خود را تحت لفظ «سلامت را پاسخ نمیگویند» شکستخورده بیان میکند:
«سرها در گريبان است.
كسى سر بر نيارد كرد پاسخ گفتن و ديدار ياران را
نگه جز پيش پا را ديد، نتواند
كه ره تاريك و لغزان است.
وگر دست محبت سوى كس بازى
به اكراه آورد دست از بغل بيرون
كه سرما سخت سوزان است .
نفس، كز گرمگاه سينه مىآيد برون، ابرى شود تاريک
چو ديوار ايستد در پيش چشمانت»
فاجعهای را روایت میکند که در آن به تراژدی تاریخی و فلسفی کودتا پرداختهاست
نکتهی مهم شعر فارغ از پژمردگی، غم و عدم امید به کار بردن نماد در آن است. این در اصل خاستگاهی از اشعار نیما یوشیج دارد که به دلیل تنگاتنگی ارتباط اخوان با نیما شاهد استفاده از نماد در اشعار او هستیم. از سایر نمونههای اشعار اخوان که از نماد در آن بسیار استفاده شده، شعر شب است.
او در «از این اوستا» نیز آوردهاست که:
«غم دل با تو گویم، غار!
«بگو آیا مرا دیگر امید رستگاری نیست؟»
صدای نالنده پاسخ داد:
«آری نیست.»
نکتهی بارز دیگر، تغییر دیدگاه او نسبت به زندگی است که از آن دنیای در ناامیدی بسیار امید است به اندوه مطلق رسیده و همواره از ناتوانی در اصلاح و نبود کورسوی روشنایی به پیشرفت اشاره میکند.
آخرین نکتهای که میبایست به آن توجه کرد این است که فرم اشعاراخوان تغییری نکرده و تنها تفاوت ابیات، فارغ از دیدگاه و احساس، لحن و بیان است که تغییر قالب شعری و وقایع رخداده در آن زمان در آن موثر بوده. در موضوع تغییر بیان، نیما را میتوان سردمدار این حوزه دانست. همچنین این مورد در آثار سایر شاعرانی مانند شاملو نیز میتوان دید.
بر این اساس تفاوتهایی که در اخوان قبل و بعد از کودتای روز بیست و هشت مرداد شاهد هستیم در دستههای: گذار از شکاف امید در سیاهی به ظلمات غالب، الهام از نیما در نمادگذاری، تغییر لحن و تغییر قالب شعری از قصیده و غزل به شعر آزاد جمعبندی میشود.
پاورقیها:
Nostalgia(1)
Tragic(2)
مراجع:
[1]: درگاه اینترنتی هنرآنلاین، تاثیر کودتای بیست و هشت مرداد بر اشعار معاصر ایران: خانهام آتش گرفت، 27 مرداد 1396
[2]: اخوان: نماد امید در نمود یاس سیاسی (بررسی نمادگرایی در اشعار اجتماعی ـ سیاسی اخوان ثالث)، دکتر مجتبی عطارزاده، خرداد 1397
برای ورود به کانال پیامرسان تلگرام ماهنامه دانشجویی «داد» کلیک کنید.
