احمدرضا شجاعی/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی مهندسی نفت دانشگاه صنعتی شریف
تقریبا هرکدام از ما که هر روزه راه خانه یا خوابگاه به دانشگاه را می‌پیماییم، دکه یا دکه‌هایی را می‌بینیم. دکه‌هایی که جلویشان بساطی پهن شده و مجلات، روزنامه‌ها و نشریات گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... در آن قرار گرفته‌است. شاید برخی از ما نیز گاهی بایستیم و به تصاویر جلدهای مجلات نگاهی بیندازیم و عناوین چند روزنامه را برانداز کنیم. شاید برخی از ما پیش از خروج از خانه یا خوابگاه، در صفحه‌ی ال‌سی‌دی گوشی‌های خود و از طریق شبکه‌های اجتماعی، صفحات نخست روزنامه‌های کثیر‌الانتشار را بررسی کرده‌باشیم. جای آن دارد که این پرسش را مطرح کنیم که مطبوعات چه نقشی در زندگی ما ایفا می‌کنند؟ در این شماره از نشریه به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات، به بررسی نقش‌ها و کارکردهای مطبوعات و به طور کلی رسانه می‌پردازیم و با نگاهی گذرا، ابعادی از آن را بررسی می‌کنیم.
نقش مطبوعات در نظر برخی صاحب‌نظران
نظرات زیادی پیرامون کارکرد مطبوعات در زندگی بشر وجود دارد. گوستاو لوبون (1879) مطبوعات را از محرک‌های نزدیک در آموزش توده‌ها می‌داند و آن را منجر به کوتاه شدن عمر عقاید و کم‌رنگ شدن آموزه‌های کهن می‌پندارد. گابریل تارد (1890) مطبوعات را یکی از عوامل شکل‌گیری «همگان» یا «The Public» در مقابل «انبوه خلق» یا «The Crowd» می‌داند؛ به این معنی که مطبوعات با ایجاد یک رشته‌ی ارتباطی در یک زمان، آگاهی و اراده‌ی مشترک به‌وجود می‌آورد. فردیناند تونیس (1935) ،جامعه‌شناس آلمانی، مطبوعات را رکن واقعی افکار عمومی می‌داند و از جهاتی آن را بالاتر از دولت، ارتش و موسسات و ادارات دارای بودجه. وی معتقد است که مطبوعات به مرزهای یک کشور محدود نیست و به دنبال آن است تا جامعه‌ای جهانی از سوی متفکران و دانشمندان و ... بسازند.
رسانه و مطبوعات در روند تحولات عمومی جامعه
افزایش و گوناگونی مطبوعات از آغاز قرن نوزدهم مورد توجه صاحب‌نظران قرار گرفت. پیِر آلبر و فرناند ترو علت این پدیده را تحولات عمومی جهان غرب دانسته و چهار دسته عامل اجتماعی را علت آن می‌شمارند که عبارتند از: عامل سیاسی و اجتماعی مانند پیشرفت نظام پارلمانی و توجه وسیع عموم مردم به امور سیاسی، عوامل اقتصادی مانند صنعتی‌شدن روش‌های تهیه و نشر مطبوعات، عوامل فنی مانند تحول در صنعت چاپ، حمل‌ونقل و دریافت و انتقال اطلاعات و تولد خبرگزاری‌ها و آژانس‌های خبری. متناسب با گسترش امواج مردم‌سالاری در دنیا، اندیشه‌های گوناگون توانستند که اثرگذاری خود را جامعه ارتقا دهند و یکی از ابزار مناسب اثرگذاری به‌کارگیری مطبوعات بود. به همین دلیل عوامل سیاسی نقش مؤثری را در رشد تعداد و اثرگذاری مطبوعات ایفا می‌کنند. در کنار عوامل سیاسی، پیشرفت‌های اقتصادی و فناوری نیز منجر به پیشرفت رسانه و مطبوعات شده‌اند. با گذشت زمان و پیشرفت روزافزون فناوری، رادیو، تلویزیون، ماهواره و شبکه‌های اجتماعی به دنبال مطبوعات تحت عنوان رسانه‌های جمعی وارد زندگی بشر شدند و تمام ابعاد زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرار دادند.
رابطه‌ی رسانه و مطبوعات با توسعه
اُشیما، اقتصاددان آمریکایی، یکی از معروف‌ترین الگوهای توسعه را برای جوامع جهان سوم تحت عنوان «توسعه انتخابی» پیشنهاد داده‌است. در این الگو به جای توسعه‌ی متوازن و یا نامتوازن که متکی بر اولویت‌بندی‌های جامعه است، بر «واحد‌های منتخب توسعه» به معنای گزینشی‌بودن واحدها تاکید می‌شود. اُشیما نقش رسانه‌های جمعی و مطبوعات در گزینش‌کردن این واحدها را مؤثر می‌داند. همچنین رسانه و مطبوعات نقش بسیار عمده‌ای در توسعه‌ی سیاسی ایفا می‌کنند. البته با توجه به اینکه توسعه‌ی سیاسی نه به معنای یک مفهوم علمی، بلکه به عنوان یک مفهوم هنجاری شناخته می‌شود، نظریات متفاوتی نیز درباره‌ی آن وجود دارد. محققان راست‌گرا مانند لوسین پای (1963)، برای رسانه و مطبوعات کارکرد «حمایت از مشروعیت حکومت» قائل است؛ کارل دویچ (1935) میان ملی‌گرایی و ارتباطات نوعی رابطه تعریف می‌کند و جیمز موزل (1963) «ایجاد همگرایی در مردم نسبت به ساخت حکومتی و وظایف دولت و ایجاد تفاهم مشترک» را در زمره‌ی وظایف رسانه و مطبوعات می‌داند. فردریک فرای (1973) پنج وظیفه‌ی اصلی را برای رسانه و مطبوعات جهت توسعه‌ی سیاسی برمی‌شمارد که عبارتند از:
· تدارک اطلاعات بیشتر برای تصمیم‌گیری سیاسی درست‌تر
· اثرگذاری بر ساخت قدرت و مهار آن
· کاستن پیامدهای روانی توسعه
· تطبیق مردم با آهنگ سریع تحولات
· ایجاد پیوستگی میان سطوح و نهادهایی که در فرایند توسعه از هم گسسته‌اند.[1]
رسانه و مطبوعات؛ در کجا قرار داریم؟
تاریخ گواه آن است که مطبوعات و رسانه‌های جمعی در اینکه چه بر جامعه بشریت گذشته است اثرگذار بوده‌اند و حتی مسیر تاریخ را عوض کرده‌اند. چه فعالان رسانه‌ای و مطبوعاتی بوده و هستند که در حکومت‌های اقتدارگرا دست به اقدامات تحول‌خواهانه زده و هزینه‌ی آن را حتی با جان خود پرداخته‌اند که نمونه‌های متعددی می‌توان از آن یافت. از طرفی هستند رسانه‌ها و مطبوعاتی که هدف آن‌ها نه اطلاع‌رسانی صحیح یا اهدافی در جهت خیر جامعه، بلکه پیش‌برد اهداف یک گروه است. برای این هم می‌توان نمونه‌های گوناگونی مانند رسانه‌های زرد یافت. با این حال پرسش‌هایی پیرامون رسانه و مطبوعات مطرح می‌شود که پاسخ به آنان شاید بتواند تا حدی تکلیف یک سازمان مطبوعاتی یا رسانه‌ای را مشخص کند. پرسش‌هایی از این دست که «محل تأمین منابع مالی یک سازمان مطبوعاتی یا رسانه‌ای چه رابطه‌ای با استقلال آن سازمان دارد؟» و یا «رسانه‌ی مستقل به چه معناست؟» و ... . در این شماره از نشریه سعی می‌کنیم به پاسخ‌های مطرح به چند پرسش پیرامون مطبوعات و رسانه‌ها بپردازیم.
مراجع:
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
