شکیبا احمدی/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف
تأثیر منفی کرونا بر بسیاری از جنبه‌های زندگی مردم، قابل کتمان نیست. در زمانی که یأس و ناامیدی بر زندگی و افکار بسیاری سایه انداخته است، احتمال تأثیر مثبت کرونا بر محیط زیست، از معدود فرضیه‌های خوشحال‌‌‌کننده‌ای‌ست که مطرح می‌شود. آسمان تهران دوباره آبی دیده می‌شود، صدای پرندگان در خیابان‌های ووهان شنیده می‌شود و آب کانال‌های ونیز پس از سال‌ها تمیز و شفاف شده‌اند. اما آیا میتوان به این اتفاقات امید بست؟
در حوزه‌ی محیط‌زیست، هنوز نمی‌توان با اطمینان از پیامدهای این پدیده سخن گفت. عده‌ای با استناد به آمارهای اعلام‌شده از طرف سازمان‌‌‌های محیطزیستی این پدیده را برای محیط زیست مفید تلقی می‌کنند، و عده‌ای دیگر این نتیجه‌‌‌گیری را حاصل نسنجیدن تمام جوانب و شتاب‌زدگی دانسته‌اند و ادامه‌ی این شرایط را راه مناسبی برای فرار از معضل بزرگ قرن، تغییرات اقلیمی، نمی‌دانند.
عدو شود سبب خیر اگر...
با توجه به تعطیلی بسیاری از مشاغل، ممنوعیت سفر، قرنطینه‌ی خانگی و محدودیت‌های وضع شده بر عبورومرور شهروندان توسط دولت‌ها در پی شیوع کرونا، میزان آلاینده‌های هوا در بسیاری از کشورها کاهش یافته‌است.
• اداره‌ی آمار ملی چین می‌گوید در دو ماه نخست سال ۲۰۲۰ مصرف سوخت‌های زغال‌سنگی نسبت به مدت مشابه در سال قبل شش درصد پایین آمده است.
• سطح میانگین دیاکسیدِ نیتروژن که ارتباط تنگاتنگی با مصرف سوخت‌های فسیلی دارد، در هفته‌‌‌ی پس از سال نوی چینی امسال،نسبت به مدت مشابه سال قبل سی‌و‌شش درصد کمتر بوده است.۱
• به گفته‌ی بی‌بی‌سی، پژوهشگران در نیویورک گفته‌اند مطالعات اولیه نشان داده است که گاز مونواکسیدکربن که عمدتاً توسط اتومبیل‌ها تولید می‌شود، در مقایسه با سال ۲۰۱۹ تقریبا پنچاه درصد کاهش یافته است.
در شرایط بحران ناشی از ویروس کرونا، فعالیت‌های اقتصادی به شدت مختل شده‌اند و حکومت‌ها سعی دارند تا منابع مالی را در جهت جلوگیری از افت شدید اقتصادی به کار گیرند. اما کمبود منابع مالی، ضربه بزرگی به اجرای طرح‌های محیطزیستی وارد خواهد ساخت.
• آژانس فضایی اروپا اعلام کرد ماهواره‌‌‌ی سنتینل-۵پ در برنامه‌یکوپرنیک، نشان می‌‌‌دهد که لایه‌ی آلودگی هوا به ویژه ترکیبات گازهای دیاکسیدِ نیتروژن بر فراز ایتالیا کاهش یافته است.
• آژانس فضایی ایران با انتشار نمودار به‌‌‌دست‌آمده از عکس‌های هوایی مربوط به نوروز ۹۸ و ۹۹ از کاهش چشمگیر میزان نیتروژن دی‌اکسید(عمدتاً ناشی از تردد اتومبیل‌ها) خبر داده است.
آمارهایی از این دست به سرعت در حال منتشرشدن در فضای مجازی هستند، اما آیا باید این اعداد و ارقام را به فال نیک گرفت؟ برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که نمی‌توان با اتکا بر تصاویر ماهوار‌ه‌ای،کیفیت هوای زمین را به دقت ارزیابی کرد؛ این تصاویر تنها می‌توانند «نشانه» باشند و نه «ادله‌ای برای ثبات». «اوته داوئرت»، مدیر بخش تخصصی اداره‌ی فدرال محیط زیست آلمان می‌گوید این که «آیا تعطیلی کارخانه‌ها و تعلیق رفت‌وآمد‌های شهری در آلمان بر روی کیفیت هوا تأثیر می‌گذارد یا نه» را نمی‌توان از حالا پیشبینی کرد. به گفته‌ی او، بررسی دقیق کیفیت هوا زمانی میسر خواهد شد که همه‌‌‌ی داده‌ها مهیا باشند؛ چرا که بسیاری از عوامل، مثل افزایش ذرات ریز معلق در هوا بر اثر کوددهی‌های زمین‌های کشاورزی یا بادهای شدید می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند. البته موضوع به همین جا ختم نمی‌شود.
بلای همه‌جانبه
آلودگی هوا شاید یکی از ملموس‌ترین و گسترده‌ترین حوزه‌های اثر کرونا بر محیط زیست باشد، اما تنها حوزه نیست! روی دیگر سکه، آلودگی خاک و آب از طریق زبالههای عفونی و فاضلاب‌هاست، و البته مهم‌تر از این عوامل، سیاستگذاری دولت‌ها در مواجهه با این شرایط است.
طبق تصاویر گرفته‌‌‌شده توسط آژانس فضایی اروپا در نوزده مارس، انتشار گاز دیاکسیدِ نیتروژن که در چین کاهش یافته بود، باز هم در این کشور روند صعودی به خود گرفته است. مسئله‌ی مهم دیگر، حجم بالای تولید زبالههای عفونی آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی و حتی زبالههای خانگی عفونی و افزایش مصرف مواد شوینده و محصولات شیمیایی برای ضدعفونی است که می‌تواند در صورت نبودن ساختار مناسب شبکه‌ی آب و تصفیه‌ی فاضلاب، به راحتی خاک و آب‌های زیرزمینی را آلوده کند. عدم توجه به تجمیع زباله های عفونی و خانگی ممکن است زمینه ساز بروز موج دوم همه گیری بیماری باشد. همچنین شست‌وشو و میزان مصرف آب به شکل معناداری افزایش یافته است. در تهران سازمان آبفا اعلام کرد که اگر مصرف پایین نیاید مجبور به جیره‌بندی می‌شود و در شهرهایی از استان گیلان، این اتفاق افتاده است.
همزمان با کاهش کلی آمار تولید گازها به واسطه‌ی قوانین منع رفت‌وآمد، دانشمندان هشدار داده‌اند که این گازها احتمالا در مقادیربالا از سوی افرادی که در خانه مانده‌اند تولید می‌شوند؛ ماندن بیشتردر خانه به ویژه در هوای سرد، به معنای روشن کردن سیستمگرمایش برای ساعات طولانی‌تر است. کریستوفر جونز، کارشناس سیاست آب وهوای دانشگاه کالیفرنیا، به نشریه «ساینتیفیک آمریکن»گفت: «استفاده از انرژی در خانه، صرفه‌جویی سوخت ناشی از رانندگی‌نکردن برای حضور در محل کار را جبران می‌کند.»
البته پژوهشگران محیط زیست این نتایج را تا حد خوبی پیشبینی کرده بودند. به طور کلی با کاهش فعالیت‌های بشر، تولید گاز کربنیک، که مهم‌ترین عامل گرمایش زمین است، نیز با کاهش روبرو می‌شود. این پدیده در زمان جنگ‌ها نیز مشاهده شده است. اما زمانی‌که اوضاع به حال عادی برمی‌گردد و فعالیت‌ها به منظور افزایش رشد اقتصادی با سرعتی بیش از گذشته از سر گرفته می‌شوند، بار سنگین جبران زمان ازدست‌‌‌رفته بر دوش محیط زیست می‌افتد. از طرفی، پس از بحران؛ مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراوانی به وجود می‌آیند که باعث به حاشیه‌رفتن برنامه‌‌‌های محیط زیستی می‌شوند. اکنون، فعالیت‌های اقتصادی به شدت مختل شده‌اند و حکومت‌ها سعی دارند منابع مالی را در جهت جلوگیری از افت شدید اقتصادی به کار گیرند. اما کمبود منابع مالی، ضربه‌‌‌ی بزرگی به اجرای طرح‌های محیط زیستی، از جمله استفاده از انرژی خورشیدی، بادی و... وارد خواهد ساخت. همچنین کاهش بی‌سابقه‌ی قیمت نفت در بازارهای جهانی که بازتابی از بحران شیوع کرونا در جهان است، می‌تواند استفاده از نفت ارزان را دوباره جایگزین منابع دیگر انرژی نماید و بر بحران محیطزیستی بیفزاید. در نتیجه نمی‌توان از شیوع ویروس کرونا که سلامت بشر را مورد تهدید قرار داده است، خوشحال و راضی بود؛ هر چند این بحران موجب تعطیلی فعالیت‌های بشری، کاهش میزان تولید گازهای گلخانه‌ای و هوای پاک شده باشد.
واضح است که بسیاری از این گزاره‌ها وابسته به سیاست‌‌‌گذاری‌‌‌ها در سطح کلان کشور هستند و از وقوع بسیاری از نتایج ناگوار میتوان با پرداخت بهای اقتصادی یا سیاسی جلوگیری کرد، اما مسئله‌ی مهم این است که متاسفانه با توجه به پرهزینه و زمان‌بربودن اقدامات زیست‌محیطی، این موضوع معمولاً در اولویت‌های اول دولت‌ها قرار نمی‌گیرد.
۱- https://www.carbonbrief.org/analysis-coronavirus-has-temporarily-reduced-chinas-co2-emissions-by-a-quarter
منابع:
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
