باور غلطی که شناخت و تکیه بر گذشته را برای تحول و پیشرفت بی حاصل می داند به صورت موجی فراگیر، جامعه را در بر گرفته است. به راستی چرا و چگونه باید گذشته را مطالعه و برای موفقیت به حال پیوند زنیم؟ باستانشناسان با مطالعه روند اجتماعی شدن جوامع ، بینش عمیق و گسترده ای نسبت به مفهوم الگوهای بومی پیشرفت کشور، از گذشته تا عصر حاضر ارائه می دهند. بی شک از گذشته تا به حال منابع آبی بعنوان یکی از اصلی ترین ارکان تشکیل و رشد جوامع انسانی و مبانی پیشرفت تمدن کاریزی و نوین بشمار می رفته که در مورد فلات خشک و بیابانی ایران نیز اهمیت دو چندانی پیدا می کند. مطالعات باستان شناسی خصوصا در نیمه شرقی فلات ایران که با وجود دو دشت لوت وکویر شاخصه بیابانی دارد، گویای این نکته است که روند گسترش جوامع روستا نشین که اکثرا مبتنی بر جریان های موقت ویا دائمی آبی تکوین یافته اند، در وصول به شهر نشینی تقریبا با شکست مواجه بوده وتوان افزایش جمعیت برای آنها، با توجه به نارسایی های زیست محیطی این سرزمین ، بسیار دشوار بوده است. به بیان دیگر اگر طبق نقل قول معروف ؛ شرط ایجاد آبادانی را بر وجود آب قلمداد کنیم، بخش عمده ای از سرزمین ما وجود این واژه را هرگز درک نمی کرد ، این در حالی است که ما در چنین بستر خشک و نیمه خشکی، (قبل دسترسی به منابع عمیق زیر زمینی آب ) شاهد شهر های شکوهمندی در دوران تاریخی و اسلامی هستیم ؛ از جمله :نیشابور که در دوران ساسانیان از آن با نام ابرشهر یاد کرده اند و یزد در دوران اسلامی که به نگین کویر شهرت دارد به راستی توسعه استقرار های ثابت انسان وگسترش شهرنشینی در فلات ایران با مدیریت فوق العاده منابع آبی و سیستم اعجاب انگیز قنات است. سازه ای با مهندسی کاملا پیشرفته و پیچیده که باتوجه به اختلاف سطح و شیب کوهپایه، نسبت به دشت ایجاد می شود تا خط امنیتی برای ثبات جوامع تحت تاثیر اقلیم بیابانی و خشک ایران باشد . این سیستم آبی هیچ آسیبی به منابع زیرزمینی آّب نمی رساند و با انتقال آن به دشت منجر به رونق کشاورزی و اقتصاد معیشتی مردم می شود. از این رو قنات به عنوان تکنیک و عامل ثبات حیات جوامع مستقر در سرزمین گرم و خشک و متکی بر استعداد و ظرفیت سفره های زیرزمینی مطرح بوده است. نکته ی مهم اینکه؛ قنات تنها یک سازه و سیستم آبرسانی نیست بلکه بستری است برای شهود، شعور و خرد جمعی مردم که در مظهر آن به فعلیت می رسد ، هر چند قنات نماد جریان آب، پاکی و روشنائی است اما جریان فرهنگی آن نیز از استحصال تا انتقال و بهره برداری آب قابل تامل است، چنانچه در شهر سبزوار (خراسان رضوی) به مظهر قنات دهن فره یا دهانه فرهنگ می گویند. مدیریت این منبع و الگوی مصرف آن، با توجه به کمبود آب بسیار مهم است و سده های متوالی با نظارت دقیق،کار تقسیم بندی و ذخیره سازی آب، در بهترین حالت ممکن صورت می گیرد. درک این گذشته در قیاس با اوضاع امروز و فرهنگ مصرف آب در کشور بسیار دشوار است. عدم تعادل در میزان بارندگی و برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی توسط چاه های نیمه عمیق وعمیق ، عدم استاندارد سازی مصرف در واحد های صنعتی ، سد های متعدد و بدون مطالعه و فهم قبلی از علل ایجاد آن ها که علاوه بر منابع آبی خطر بزرگی برای میراث و هویت فرهنگی نیز هست . تمامی این اوصاف گویای عدم شناخت مدیریت منابع زیست بومی ازگذشته ایران است که بنابر شواهد، تجربه ای کاملا موفق وعاری از تهدید برای محیط زیست بوده است. به بیان دیگر قبل از مدرنیزه شدن نحوه تعامل با محیط زیستمان، نیازمند شناخت میراث و راهکارهای موثر نیاکانمان در مواجه با مشکلات وکمبودهای طبیعی موجود هستیم تا علاوه بر شناسایی منابع، نحوه مدیریت آن را در چشم انداز بلند مدت تاریخی فرهنگی گذشته ایران از منظر باستان شناسی که رشته ای نوپا و موثر در جامعه ماست، به مثابه روشی علمی و نظامند بکار گیریم.
