شمارهٔ ۹۴ | حمید طهماسبی بلداجی
تعداد زیادی از افرادی که سیگار مصرف می‌کنند، به گمانشان اگر ته‌سیگار را زیر پا له کنند یا از پنجرهٔ خودرو به بیرون پرتاب کنند، دیگر این پسماند ناپدید شده‌است؛ درحالی‌که این‌طور نیست. با این کار تازه روند تخریب آن در طبیعت آغاز می‌شود؛ چراکه باد و باران ته سیگارها را به‌عنوان پسماندهایی سرگردان پخش می‌کند و درنهایت دودش به چشم ما انسان‌ها می‌رود. شاید بد نباشد اگر از این پس بر روی پاکت‌های سیگار نوشته شود: «استعمال دخانیات برای شما و طبیعت مرگ‌بار است!». اگرچه بیشتر مردم دربارهٔ خطرات بهداشتی موجود در مورد استعمال سیگار آگاه‌اند؛ اما به نظر می‌رسد که شمار اندکی از افراد جامعه از مضرات ته‌سیگار برای محیط‌زیست آگاه باشند؛ بنابراین، در این نوشته قصد نداریم به مضرات استعمال سیگار بپردازیم و تکرار مکررات کنیم؛ بلکه می‌خواهیم به بخش دیگری از سیگار به نام «ته‌سیگار» یا بهتر است بگوییم «قاتلِ خاموشِ زمین» بپردازیم.
ماهیت ته‌سیگار و اثرات زیست‌محیطی آن
هرچند فیلتر سیگار برای به‌دام‌انداختن مواد شیمیایی و سمی موجود در دود سیگار و به‌منظور کاهش آسیب آن برای افراد سیگاری طراحی شده‌است؛ اما یکی از مهم‌ترین پسماندهای جهان، معضلی بزرگ در کیفیت زندگی شهری، نگرانی جدی برای محیط‌زیست و «قاتل خاموش زمین» است.
سالانه شش‌تریلیون سیگار در سراسر جهان دود و چهار و نیم‌تریلیون ته‌سیگار در محیط‌زیست دفع می‌شود. در کشور ایران، طبق آمار اعلام‌شده توسط وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، سالانه ۴۰میلیارد نخ سیگار در کشور مصرف می‌شود (یعنی به‌ازای هر ایرانی، حدوداً ۴۷۰ نخ سیگار دود شده‌است!) که از این مقدار، حداقل ۵۰درصد آن در محیط رها می‌شود.
ته‌سیگارها که معمول‌ترین شکل از دورریزهای مرتبط‌با سیگار در جهان‌اند، ۳۶درصد از کل زباله‌های قابل‌ِمشاهده و ۲۵-۵۰درصد از کل زباله‌های جمع‌آوری‌شده از جاده‌ها و خیابان‌ها را تشکیل می‌دهند. فعالان محیط‌زیست بیشترین آلودگی‌های اقیانوسی حاصل از زندگی شهری و همچنین بیشترین زبالهٔ جمع‌آوری‌شده از سواحل را ته‌سیگار اعلام کرده‌اند.
یک ته‌سیگار معمولی از سه بخش تشکیل شده‌است؛ تنباکوی دودنشده، فیلتر و یک کاغذ جهت بسته‌بندی. تنباکوی دودنشده دارای بیش از چهارهزار مادهٔ شیمیایی می‌باشد که بسیاری از آن‌ها سمی (نیکوتین، مونوکسیدکربن و...)، سرطان‌زا (هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای، فرمالدهید، هیدروژن سیانید، بنزن و...) و فلزات سنگین (سرب، کادمیم، آرسنیک و...) هستند.به‌دلیل عبور دود سیگار از فیلتر، فیلتر هم دارای مقادیر مختلفی از این مواد شیمیایی خواهدبود و به همین دلیل، ته‌سیگار برای موجودات زنده از قبیل انسان‌ها، پرندگان، حیوانات، آبزیان و... بسیار سمی و خطرناک است.
در سال ۱۹۵۰ و پس از هشدارهای لازم مبنی‌بر تأثیر سیگار بر بروز سرطان ریه، تلاش‌هایی برای طراحی سیگارهای فیلتردار صورت گرفت که درنهایت منجربه ساخت فیلترهایی با فیبرهای «استات سلولز» مصنوعی شد که امروزه ۹۸درصد از سیگارها با فیلتر به فروش می‌رسند. استات سلولز نوعی پلاستیک به‌دست‌آمده از تغییرات شیمیایی است که نوعی پلیمر محسوب می‌شود که با ماده‌ای سمی به‌نام «دی‌اکسید تیتانیوم» ساخته می‌شود. متأسفانه فیلترهای سیگار، تخریب‌پذیر نیستند. به بیان دقیق‌تر، استات سلولز موجود در فیلتر سیگار قابل‌ِتجزیه با نور است؛ اما به‌صورت بیولوژیکی قابل‌تجزیه نیست؛ بنابراین امواج فرابنفش خورشید در شرایط ایده‌آل محیطی قادربه تجزیهٔ این مواد به ترکیبات ساده‌تر است؛ اما هیچ‌گاه مواد سمی و خطرناک آن از بین نخواهدرفت و صرفاً در آب یا خاک رقیق می‌شود. این فیلترها در بهترین حالت ممکن، به حداقل ده سال برای تجزیه‌شدن نیاز دارند.
ته‌سیگار تا زمانی که خشک است، مواد آلودهٔ درون خود را آزاد نمی‌کند؛ اما وقتی که با رطوبت آمیخته می‌شود، مواد آن با آب ادغام شده و مایعی سمی تولید می‌کنند. بر اساس برآورد بهداشتی، در صورت بارندگی، هر ته‌سیگار حدوداً یک مترمربع زمین را آلوده می‌کند. همچنین تنها یک عدد از آن، به‌دلیل دارابودن مواد شیمیایی خطرناک، می‌تواند ۱۰۰۰ لیتر آب را آلوده کرده و یا یک ماهی را در شیشهٔ یک لیتریِ آب بکشد. زمانی که حیوانات خانگی مانند گربه‌ها و سگ‌ها و یا پرندگان در فضای باز قرار می‌گیرند، درمعرض خطر هستند و ممکن است ته‌سیگارهایی که روی زمین افتاده را ببلعند که موجب بسیاری از بیماری‌ها و حتی مرگ حیوانات می‌شود.
زمانی‌که مواد سمی ته‌سیگار جذب خاک می‌شود، موجب آلودگی پوشش گیاهی و علفزارها می‌شود. سپس دام‌ها از این علفزارها تغذیه می‌کنند و مواد شیمیایی وارد بدن آن‌ها می‌شود که ممکن است موجب مسمومیت و حتی مرگ آن‌ها شود. علاوه‌بر این‌ها، انسان با مصرف آب، گوشت، لبنیات، سبزیجات و... آلوده‌شده با ترکیبات سمی ته‌سیگار در خطر بوده و این مواد سمی وارد زنجیرهٔ غذایی و درنهایت بدن انسان می‌شوند.
راه حل چیست؟
با توجه به مقدار و توزیع زیاد ته‌سیگارها در مکان‌های مختلف و همچنین کارایی پایین وسایل مکانیکی جمع‌آوری‌کننده، به‌صورت‌موردی برخی از مهم‌ترین روش‌هایی که برای کاهش زباله‌های ته‌سیگار مورد توجه قرار گرفته عبارت است از: آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی و ایجاد احساس مسئولیت مشتاقانه در مصرف‌کنندگان برای عدم رهاسازی ته‌سیگار؛ اصلاح فیلترهای سیگار و تولید فیلترهای تخریب‌پذیر زیستی؛ پرداخت مبلغی دراِزای تحویل‌گرفتن مقدار قابل‌توجهی از ته‌سیگارها و وضع جریمه برای رهانمودن ته‌سیگار در طبیعت (بالاترین آن در کشور انگلستان و برابر با پرداخت 2000پوند، تقریباً برابر با ۱۲۵میلیون تومان!).
بازیافت ته‌سیگار و استفاده از آن برای تولید محصولاتی با کاربرد گسترده که مبتنی‌بر خصوصیات فیزیکی، خصوصیات شیمیایی و نیز استات سلولز موجود در ته‌سیگار است، رویکردی دیگر برای دفع خطر قاتلِ خاموش می‌باشد. به‌صورت‌موردی برخی از این کاربردها عبارت است از: استفاده از ته‌سیگارها برای تولید آجر؛ آسفالت؛ کاغذ و استفاده از ته‌سیگارها به‌عنوان مهارکنندهٔ خوردگی فلزات. لازم به ذکر است تمامی روش‌های مربوط‌به بازیافت ته‌سیگار، نیاز به مدیریت درست دارد؛ در غیر این صورت، خود فرآیند، آلودگی‌های دوچندانی برای محیط‌زیست ایجاد می‌کند.
سخن پایانی
درحال‌حاضر، در کشور ما رویکردی برای کنترل ته‌سیگارها، قوانینی برای عدم رهاسازی و واحدهایی برای بازیافت ته‌سیگار وجود ندارد؛ اما اگر کمی دغدغهٔ محیط‌زیستی داشته باشیم و علاوه‌بر سلامت انسان‌ها، سلامت حیوانات، پرندگان و سایر موجودات زنده که بسیار با آن‌ها عجین هستیم، برای ما مهم باشد، ما و شما دوستداران طبیعت تلاش می‌کنیم با فرهنگ‌سازی مردم را عادت دهیم که اگر سیگاری هم می‌کشند، حداقل ته‌سیگار آن را در طبیعت رها نکنند.
یک راهکار ساده آن است که پس از استعمال سیگار و اطمینان از خاموش‌شدن کامل سیگار، آن را در سطل زباله بیندازیم. اگر سطل زباله دردسترس نیست، ته‌سیگار را در یک قوطی کبریت، پاکت سیگار خالی، زیرسیگاری‌های جیبی و یا هروسیلهٔ کاربردی دیگری قرار داده و سپس به‌محض دسترسی به سطل زباله، ته‌سیگارها را در آن بریزیم. با این کار محیط‌زیست سالم، پاک و زیباتری خواهیم‌داشت.
برای مطالعهٔ بیشتر پیرامون موضوعات گفته‌شده و دسترسی به منبع اصلی، کافی است QRCode را اسکن کرده و لینک مربوطه را پیدا کنید.
