آشنایی با مفاهیم و اختلالات روانی

یکی از موضوعات مورد توجه در میان اغلب افراد مبحث اختلالات روانی است و کم و بیش تجربه آن را در محیط اطراف، دوستان، آشنایان و حتی خودمان تجربه نموده ایم. برای شناسایی این مساله می خواهیم باهم یک گام به عقب برگردیم و منظور از بهداشت و سلامت روان را ابتدا مرور کنیم .

استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و موثر کارکردن، در موقعیت های دشوار انعطاف پذیر بودن و داشتن توانایی برای بازیابی تعادل خود موضوعی مورد اهمیت است که منجر به شکل گیری بهداشت روانی در افراد می شود . سازمان بهداشتی روان (WHO) معتقد است ؛" بهداشت روانی در درون مفهموم کلی بهداشت جای می گیرد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی که صرفا نبودن بیماری را شامل نمی شود".

نگاهی کلی به این تعریف نشان می دهد که اگر شخصی بتواند با محیط خود خوب سازگار شود و توانایی حل تعارض بیرونی و درونی را داشته باشد از نظر بهداشت روانی بهنجار است. درست در نقطه مقابل ؛ عدم سازگاری و انطباق با خود ، دیگران و محیط تداعی بخش مفهوم اولیه ناهنجاری در ذهن است .

در نگاهی جامع به تعاملاتی که بین انسانها شکل می گیرد همواره سعی می شود الگویی از رفتار هنجار یا نرمال شکل گیرد . تمامی افراد در زندگی روزمره سعی می کنند که با دیگران سازگار شوند یا به اصلاح عام فرد مقابل خود را درک کنند.

اما در مواقعی درک رفتار ، احساسات، هیجانات و ... دیگران برایمان دشوار می شود، چرا که خارج از رفتار متعارف و الگوی عمومی یا نرمال در بین مردم است که همان ناهنجار بودن است. البته همه ی افراد و حتی خودمان برخی مواقع دچار افکار یا احساسات غیر منطقی یا خارج از عرف می شویم که در صورت تداوم داشتن نیازمند توجه از منظر آسیبشناسی روانی خواهد بود.

برای درک دقیق مفاهیم مطرح شده اجازه دهید ویژگی افراد به هنجار را یک بار باهم مرور کنیم . افراد به هنجار به طور معمول ؛

• درک درست از واقعیت دارند.
• ارتباط اجتماعی مناسب با دیگران برقرار می کنند.
• نسبت به خود شناخت دارند.
• در فعالیت های خود هدفمند می باشند.
• دارای نگرش مثبت به زندگی هستند.
• خلاق ،مولد و سازنده می باشند.
• دارای خودکنترلی هستند.
• اعتماد به نفس کافی در انجام امور خود دارند.

اگر فردی ویژگی های مطرح شده را نداشته باشد ناهنجار است ؛ اما همواره این سوال مطرح است که آیا هر نابهنجاری رفتاری یک اختلال روانی است؟ بر چه اساسی می توان برای یک فرد تشخیص اختلال روانی گذاشت؟

اختلالات روانی از گذشته و حتی امروزه در دو دسته سایکوز و نوروز طبقه بندی می شوند. منظور از واژه نورز ، روان نژندی یا روان رنجوری است و واژه سایکوز بیانگر روانپریشی است . برای درک دقیقتر کافی است بدانیم ﾠنشانه اصلی اختلالات روانرنجور گونه اضطراب است.

اضطرابی که فرد به آن آگاهی دارد ، پس رنج می کشد و این موضوع با اهمیت باعث می شود فرد آماده درمان اختلال روانی خود برود . به طور معمول این دسته از اختلالات نیاز به بستری شدن ندارند و بیشترین افراد مراجعه کننده به مشاوره های فردی هستند.

اما در دسته دیگر که به اختلالات سایکوتیک معروف استﾠنشانه اصلی هذیان و توهم است ؛ اما فرد به آن آگاهی ندارد و همین موضوع باعث می شود نسبت به درمان خود اقدامی آگاهانه انجام ندهد و توسط دیگران ( عموما بستگان درجه اول ) به مراکز درمانی ارجاع داده می شوند و نیاز به بستری شدن در آنان محرز است.

با توجه به این طبقه بندی اختلالات روانی الگویی از علائم رفتاری یا روانی است که با ایجاد الگویی از رفتار ناهنجار قابلیت تشخیص و بررسی پیدا می کنند .

بررسی و تشخیص اختلالات روانی مانند الگوی زیستی یک بیماری جسمی نیازمند وجود زبان مشترک برای تشخیص و درمان می باشد. موضوعی که از گذشته تا به امروز همواره مورد توجه بوده است و ما به خاطر اطاله کلام به ذکر تاریخچه ایجاد آن نپرداخته ایم. اما لازم است بدانید زمانی که برای بررسی یک اختلال روانی به یک کلنیک روانشناسی مراجعه می کنید از مرجعی به نام راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی استفاده می شود .

راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی برای اولين بار توسط انجمن روانپزشکی آمریکا انتشار یافت که به توصیف علائم و معیارها ی اختلالات روانی جهت تشخیص اقدام نموده است. این معیارها زبان مشترکی را میان روانشناسان بالینی ارائه می دهد.

اگر کوتاه‌ترین زمان را هم برای جستجو در مورد اختلالات روانی و آسیب شناسی روانی اختصاص داده باشید، احتمالاً کلمه‌ی DSM یا شکل‌های دیگر آن مثلاً DSM-V و DSM-IV و DSM-III را مشاهده کرده‌اید.DSM مخفف عبارت Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders است. به عبارتی، حرف D باید شما را به یاد عارضه یابی و تشخیص، حرف S باید شما را به یاد آمار و حرف M باید شما را به یاد رهنما بیندازد. راهنمای DSM طی ۶ دهه‌ی گذشته، دائماً به روز شده است.

نخستین ویرایش DSM در سال ۱۹۵۲ منتشر شد. در واقع عددی که بعد از DSM می‌بینید، نسخه‌ی آن را نشان می‌دهد. ویرایش سال ۵۲ معمولاً با نام DSM-I مورد ارجاع قرار می‌گیرد.نکته : ( در لاتین عدد یک با نماد I وعدد دو با نمادll عدد 3 III و عدد چهار با lV و عدد پنج با V نشان داده می شود ). ویرایش بعد در سال ۱۹۶۸ منتشر شد و طبیعتاً می‌توانید حدس بزنید که نام آن DSM-II است.آنچه امروز مورد استفاده و استناد قرار می‌گیرد نسخه‌ی پنجم یا DSM-V است که جایگزین نسخه‌ی چهارم یا DSM-IV شده است.

لیست زیر علی رغم دربرنداشتن همه اختلالات روانی، شماری از مهم ترین دسته های اختلالات توصیف شده در این دفترچه تشخیصی و آماری است که جنبه کاربردی برای شما مخاطب گرامی دارد.

۱-اختلالات رشدی – عصبی

Neurodevelopmental Disorders

• ناتوانی های عقلانی: ۱- ناتوانی عقلانی ( اختلال عقلانی رشدی) ۲- تاخیر رشدی کلی ۳- ناتوانی عقلانی نامشخص
• اختلالات ارتباطی: ۱- اختلال زبان ۲- اختلال صدای گفتار ۳- اختلال فصاحت گفتار (لکنت زبان) ۴- اختلال ارتباط اجتماعی(عملی)۵-اختلال ارتباط نامشخص
• اختلال طیف اوتیسم

شدت اختلال طیف اوتیسم را بر اساس نقص های موجود در ارتباط اجتماعی، و روند رفتارهای محدود و تکراری تعیین می کند و برای آن سه سطح در نظر می گیرد:

سطح ۱: نیازمند حمایت “requiring support”

سطح ۲: نیازمند حمایت زیاد “requiring substantial support”

سطح ۳: نیازمند حمایت بسیار زیاد “requiring very substantial support”

• اختلال کاستی توجه/بیش فعالی: ۱- اختلال کاستی توجه/بیش فعالی ۲- اختلال کاستی توجه/بیش فعالی مشخص دیگر
• اختلال یادگیری خاص

اختلال یادگیری به اختلال یادگیری خاص تغییر نام و ماهیت داده، و اختلال خواندن، اختلال نوشتن، و اختلال ریاضی، که هر یک قبلاً یک اختلال مستقل و مجزا محسوب می شد، اکنون به عنوان یک اسپسیفایر در اختلال یادگیری خاص گنجانده شده اند. یعنی، از این به بعد اختلالی به نام اختلال خواندن، اختلال نوشتن، یا اختلال ریاضی نخواهیم داشت. مثلاً، از این به بعد، روانپزشکان یا روان شناسان بالینی نخواهند گفت که این کودک به اختلال خواندن (دیسلکسیا) مبتلاست، در عوض خواهند گفت که به اختلال یادگیری خاص با اسپسیفایر دیسلکسیا مبتلاست.

• اختلال حرکتی: ۱- اختلال هماهنگی رشدی ۲- اختلال حرکات قالبی ۳-اختلالات تیک ۴- اختلال تیک مشخص دیگر ۵- اختلال های رشدی عصبی دیگر

۲-اختلالات طیف اسکیزوفرنی و سایر اختلالات روان پریش

Schizophrenia Spectrum and Other Psychotic Disorders

• اختلال اسکیزوتایپی
• اختلال هذیانی
• اختلال روانپریشی کوتاه مدت
• اختلال اسکیزوفرنی فرم
• اسکیزوفرنی
• اسکیزوافکتیو
• اختلال روانپریشی ناشی از مواد/دارو
• اختلال روانپریشی ناشی از بیماری جسمی
• کاتاتونی: الف) کاتاتونی مرتبط با سایر اختلالات روانی ب) کاتاتونی ناشی از بیماری جسمی ج) کاتاتونی نامشخص
• سایر اختلال های طیف اسکیزوفرنیا و اختلال های روان پریشی دیگر
• اختلال طیف اسکیزوفرنیا نامشخص و سایر اختلال های سایکوتیک

۳-اختلالات دوقطبی و اختلالات مربوط

Bipolar and Related Disorders

• اختلال دو قطبی نوع ۱
• اختلال دو قطبی نوع ۲
• اختلال ادواری خو
• اختلال دو قطبی ناشی از مواد / دارو
• اختلال دو قطبی ناشی از بیماری های جسمانی
• اختلال های دو قطبی و مرتبط مشخص دیگر
• اختلال های دوقطبی و مرتبط نامشخص

۴-اختلالات افسردگی

Depressive Disorders

• اختلال بی نظمی خلق مخرب
• اختلال افسردگی اساسی
• اختلال افسردگی پایدار
• اختلال ملال پیش از قاعدگی
• اختلال افسردگی ناشی از مواد/دارو
• اختلال افسردگی ناشی از دیگر بیماری های جسمی

۵-اختلالات اضطرابی

Anxiety Disorder

• اختلال اضطراب جدایی
• لالی انتخابی
• فوبی خاص
• فوبی اجتماعی
• اختلال وحشتزدگی
• آگورافوبیا
• اختلال اضطراب فراگیر
• اختلال اضطرابی ناشی از مواد/دارو
• اختلال اضطرابی ناشی از بیماری جسمی دیگر
• اختلال اضطرابی مشخص دیگر
• اختلال اضطرابی نامشخص

۶-اختلال وسواس فکری – عملی و اختلالات مرتبط

Obsessive-Compulsive and Related Disorders

• اختلال وسواس فکری – عملی
• اختلال بد شکلی بدن
• اختلال احتکار ( ذخیره کردن )
• اختلال کندن مو
• اختلال کندن پوست
• اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از مواد/دارو
• اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از بیماری جسمی دیگر
• اختلال وسواس و اختلالات مرتبط مشخص دیگر
• اختلال های وسواس فکری عملی نامشخص

۷-اختلالات مرتبط با آسیب و عوامل استرس زا

Trauma – and Stressor – Related Disorder

• اختلال دلبستگی واکنشی
• اختلال آمیختگی اجتماعی بازداری نشده
• اختلال استرس پس از سانحه (شامل اختلال استرس پس از حادثه برای کودکان ۶ ساله و کمتر )
• اختلال استرس حاد
• اختلالات سازگاری
• اختلالات مرتبط با آسیب مشخص دیگر
• اختلال های استرس زا و آسیب زا نامشخص

۸-اختلالات تجزیه ای ( گسستی )

Dissociative Disorders

• اختلال هویت تجزیه ای
• یادزدودگی تجزیه ای
• اختلال مسخ شخصیت/مسخ واقعیت
• اختلال تجزیه ای مشخص دیگر
• اختلال گسستی نامشخص

۹-اختلالات علایم جسمانی و اختلالات مرتبط

Somatic Symptom and Related Disorders

• اختلال علایم جسمانی
• اختلال اضطراب بیماری
• اختلال تبدیلی(اختلال علایم عصب کارکردی)
• عوامل روانی تاثیر گذار در سایر بیماری های جسمی
• اختلال ساختگی (شامل اختلال ساختگی تحمیل شده بر خود، اختلال ساختگی تحمیل شده بر دیگری )
• نشانه ی جسمانی و اختلال مربوط مشخص دیگر
• اختلال های علایم جسمانی نامشخص

۱۰-اختلالات تغذیه و خوردن

Feeding and Eating Disorders

• هرزه خواری (پیکا)
• اختلال نشخوار
• اختلال مصرف غذای دوری جو / محدود کننده غذا
• بی اشتهایی عصبی
• پرخوری عصبی
• اختلال پرخوری
• اختلال تغذیه و خوردن مشخص دیگر
• اختلال های خوردن و تغذیه نامشخص

۱۱-اختلالات دفع

Elimination Disorders

• بی اختیاری ادرار
• بی اختیاری دفع
• اختلال دفع مشخص دیگر
• اختلال دفعی نامشخص

۱۲-اختلالات خواب – بیداری

Sleep – Wake Disorders

• اختلال بی خوابی
• اختلال پرخوابی
• حمله ی خواب ( narcolepsy )
• اختلالات خواب مرتبط با تنفس: الف) تنفس سطحی وقفه تنفسی ب) وقفه تنفس مرکزی در خواب ج) هیپوونتیلاسیون مرتبط با خواب
• اختلال ریتم شبانه روزی خواب و بیداری
• اختلال انگیختگی خواب بدون حرکات سریع چشم
• اختلال کابوس
• اختلال رفتار خواب با حرکات سریع چشم
• سندرم پاهای بی قرار
• اختلال خواب ناشی از مواد/دارو
• اختلال خواب – بیداری مشخص دیگر
• اختلال پر خوابی مشخص دیگر
• اختلال بی خوابی مشخص دیگر

۱۳-اختلالات جنسی

sexual disorders

• کژکاری های جنسی Sexual Dysfunctions(تاخیر انزال-اختلال نعوظی-اختلالات ارگاسمی در زن-اختلال علاقه / برانگیختگی جنسی در زن-اختلالات درد / دخول تناسلی – لگنی- اختلال میل جنسی کم کار در مرد- انزال زودرس- کژکاری جنسی ناشی از مواد/دارو)

کژکاری جنسی مشخص دیگر

• ملال جنسیتی Gender Dysphoria (اختلال ملال جنسی درکودکان-اختلال ملال جنسی در نوجوانان و بزرگسالان-

ملال جنسیتی مشخص دیگر)

• نابهنجاری های جنسی Paraphilic Disorders(اختلال تماشاگری جنسی-اختلال عورت نمایی-اختلال مالش دوستی-

اختلال مازوخیسم جنسی-اختلال سادیسم جنسی-اختلال بچه بازی-اختلال یادگارپرستی-اختلال مبدل پوشی)

۱۴-اختلالات اخلالگر ، کنترل تکانه و سلوک

Disruptive, Impulse-Control and Conduct Disorders

• اختلال نافرمانی و لجبازی
• اختلال انفجاری متناوب
• اختلال آتش افروزی
• دزدی بیمارگون
• اختلال سلوک
• اختلال اخلالگر ، کنترل تکانه و سلوک مشخص دیگر

۱۵-اختلالات اعتیاد آور و اختلالات مرتبط با مواد

Substance-Related and Addictive Disorders

تنها رفتار اعتیادی غیر مصرفی که در این طبقه تشخیصی قرارگرفته است: قماربازی است.

سایر اختلالات این طبقه، در سه دسته کلی طبقه بندی شده اند :

• اختلالات مصرف مواد
• مسمومیت مواد
• اختلالات ترک مواد

۱۶-اختلالات عصبی – شناختی

Neurocognitive Disorders

• دلیریوم
• اختلال عصبی- شناختی عمده
• اختلال عصبی- شناختی خفیف

۱۷-اختلالات شخصیت

Personality Disorders

• اختلالات شخصیت خوشه A پارانویید – اسکیزوئید – اسکیزوتایپی
• اختلالات شخصیت خوشه B ضد اجتماعی – مرزی – نمایشی – خودشیفته
• اختلالات شخصیت خوشه C اجتنابی – وابسته – وسواسی

منبع: کلینیک دکتر نازنین نورشاهی