دسته‌بندی احکام انواع شکیات و اصلاح اشتباهات در نماز
در این مقاله درباره اعمال واجب نماز صحبت می‌شود. در هر بخش از این مقاله سعی شده احکام مربوط به موارد اشتباه (یا تردید به اشتباه) در نماز به ترتیب کارهای نماز، از رساله آیة‌الله سیستانی استخراج و دسته‌بندی شود.
سه حالت از آگاهی از اشتباه (غیر عمد) یا احتمال اشتباه در اعمال واجب نماز قابل تصور است:
۱- یقین به اشتباه کند: در حین انجام عمل یا بعد از انجام عمل متوجه شود که سهوا و از روی غیر عمد اشتباه در بخشی از نماز انجام داده است.
۲- شک کند: یعنی فرد بین دو یا چند طرف قضیه، بطور مساوی و برابر تردید داشته باشد و نتواند یک طرف را بر دیگری ترجیح دهد.
۳- گمان یا ظّن پیش بیاید: یعنی فرد بین دو یا چند حالت تردید داشته باشد ولی احتمال یک طرف از بقیه بیشتر باشد. مثلا ۳۰درصد احتمال بدهد که در رکعت سوم و ۷۰درصد احتمال بدهد که در رکعت چهارم هست که احتمال قوی در اینجا گمان یا ظن نامیده می‌شود.
بسیاری از احکام شک و گمان یکسان هستند و در این مقاله صرفاً بخشهایی که تفاوت دارند، ذکر خواهد شد.
۱- متوجه اشتباه غیر عمد شویم :
اگر اشتباه عمدی باشد، باطل کننده نماز هست.
بین اشتباه در واجبات رکن و واجبات از غیر ارکان نماز تفاوت وجود دارد که در این مقاله بطور کامل توضیح داده شده است.
اگر واجب رکنی (۱-نیت ۲-تکبیرةالاحرام ۳-قیام متصل به رکوع ۴-رکوع ۵-دو سجده از یک رکعت بعلاوه رعایت موالات و ترتیب بین ارکان) عمداً یا سهواً انجام اشتباه شود، نماز باطل است.
انجام رکن اضافه: اگر رکوع یا دو سجده در یک رکعت را اضافه (ولو سهوی) انجام دهد، نماز باطل است.
انجام ندادن رکن نماز: اگر رکنی از نماز را فراموش کند و رکن بعد از آن را به جا آورد (مثلا هنوز رکوع را نخوانده، دو سجده نماید) نماز بنابر احتیاط واجب، باطل است. ولی اگر رکنی را فراموش کند و چیزی بعد از آن که رکن نیست را به جا آورد، (مثلا قبل از دو سجده کند تشهد بخواند) باید رکن را به جا آورده و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.
برای مثال اگر رکوع فراموش شود و فرد بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید که رکوع نکرده، باید بایستد (کاملا صاف شود) و از حالت ایستاده به رکوع برود، چون قیام قبل از رکوع از ارکان نماز است. حتی اگر در سجده اول یا قبل از سجده دوم یادش بیاید که رکوع را انجام نداده، باید بایستد و رکوع را انجام داده و نماز را ادامه دهد. ولی اگر در سجده دوم (پس از آنکه سر را بر مهر گذاشت) یا پس از آن یادش بیاید که رکوع را انجام نداده، نمازش بنابر احتیاط لازم باطل است.
اگر چیزی که رکن نیست را فراموش کند و رکن بعد از آن را به جا آورد. مثلاً حمد را فراموش کند و مشغول رکوع شود، نماز صحیح است و آن را ادامه دهد. (احتیاط مستحب هست که بعد از نماز سجده سهو بخواند)
ولی اگر چیزی که رکن نیست را فراموش کند و مشغول چیزی بعد از آن که رکن نیست شود، (مثلا حمد را فراموش کند و سوره را بخواند) باید آنچه را فراموش کرده به جا آورد و بعد از آن، چیزی را که اشتباهاً جلوتر خوانده، دوباره بخواند.
برای مثال اگر سوره را قبل از حمد بخواند و در بین آن متوجه شود که حمد را نخوانده، باید سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از ابتدا بخواند. حتی اگر بعد از پایان سوره و قبل از اینکه بصورت کامل برای رکوع خم شده باشد (هنوز کمی خم شده)، بفهمد که حمد را نخوانده باید به همین صورت حمد و سپس سوره را دوباره بخواند و سپس به رکوع برود.
نکات تکمیلی این بخش:
اگر نمازگزار هنگام قرائت به قدری حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج شود و سهوا یا بی‌اختیار قسمتی از قرائت نماز را در همان حال بخواند، احتیاط مستحب آن است که بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حرکت خوانده دوباره بخواند.
اگر سهواً کلمه‌ای بگوید که یک حرف یا بیشتر دارد، هر چند که آن کلمه معنادار باشد، نماز باطل نمی‌شود ولی بنابر احتیاط، لازم است بعد از نماز سجده سهو انجام دهد.
اگر نمازگزار دو سجده اضافه انجام دهد یا بعد از انجام رکوع رکعت بعد بفهمد که دو سجده را انجام نداده، نمازش (بنابر احتیاط واجب) باطل است. ولی اگر یک سجده اضافه انجام دهد، احتیاط مستحب است که بعد از نماز برای آن عمل زیادی، سجده سهو انجام دهد.
اگر قبل از رسیدن به حالت رکوع (رکعت بعد) متوجه شود که سجده کم خوانده، باید برگردد (یعنی بنشیند) و سجده یا سجده‌ها را بجا آورد و سپس نماز را ادامه دهد و بنابر احتیاط مستحب، برای ایستادن بی‌جا، بعد از نماز سجده سهو انجام دهد.
اگر یک یا هر دو سجده در رکعت آخر فراموش شود و در حین تشهد، سلام یا حتی بعد از پایان نماز در صورتی که هنوز کار مبطل نماز (کاری که اگر در نماز چه عمدی و چه سهوی اتفاق بیافتد، نماز را باطل می‌کند، مانند رو برگرداندن از قبله، باطل شدن وضو یا صحبت کردن) انجام نداده، متوجه اشتباه شود باید فوراً سجده یا سجده‌هایی که فراموش کرده را انجام داده و دوباره تشهد و سلام را بخواند و بنابر احتیاط واجب برای سلامی که بی‌جا گفته است، سجده سهو انجام دهد.
۲- شک (تردید مساوی) بین دو یا چند حالت:
شک‌های نماز سه نوع هستند: ۱- شک‌هایی که نماز را باطل می‌کنند (همگی در مورد رکعت‌های نماز است) ۲- شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد (هم در مورد رکعت‌ها و هم غیر از آن هست) ۳- شک‌های صحیح که اگر نمازگزار مطابق احکامی (که ذکر خواهد شد)، عمل کند، نمازش صحیح است. (همگی در مورد رکعت‌های نماز است)
برای سادگی یادگیری، احکام شک بین شماره رکعت‌ها و شک در سایر افعال نماز را جداگانه بررسی کردیم.
شک در مورد شماره رکعت‌های نماز:
هنگامی که شک در رکعات نماز پیش آمد، نمازگزار نباید فوراً به احکام شک عمل کند، بلکه لازم است ابتدا قدری فکر کند تا در صورتی که به گمان یا اطمینان دست پیدا نمود، بر طبق همان طرف عمل کند و چنانچه به نتیجه‌ای نرسید و همچنان در شک خود باقی ماند، در اینصورت به احکام شکیات عمل نماید.
شک‌های باطل کننده:
شک در شماره رکعت‌های نماز دو یا سه رکعتی واجب (مثل نماز صبح، مغرب، نماز مسافر)
در نماز چهار رکعتی، شک کند که در رکعت اول هست یا بیشتر
در نماز چهار رکعتی، قبل از وارد شدن به سجده دوم، شک کند که رکعت دوم هست یا بیشتر
شک بین دو و پنج (یا دو و بیشتر از پنج)
شک بین سه و شش (یا سه و بیشتر از شش)
شک بین چهار و شش (یا چهار و بیشتر از شش)
شک در رکعت‌های نماز، طوری که اصلا نداند چند رکعت خوانده است.
شک‌های صحیح:
یعنی اگر مطابق احکام آن شک عمل شود، نماز صحیح خواهد بود. البته اگر وقت نماز تنگ نباشد (فرصت باشد) می‌تواند (مخیر است که) نماز را بشکند و از سر بگیرد یا مطابق دستور آن شک عمل کند.
این دسته از شک‌ها مربوط به شک‌های (دو یا سه حالتی) در شماره رکعت‌های نمازهای واجب چهار رکعتی هستند.
بطور کلی در شک شماره رکعت در نمازهای چهار رکعتی واجب اگر یک طرف شک، رکعت اول یا رکعت دوم (قبل از وارد شدن به سجده دوم یعنی رسیدن پیشانی بر مهر) باشد، نماز باطل است ولی بعد از آن به روش زیر باید عمل شود.
در اغلب موارد این نوع شک‌ها (شک در شماره رکعت بین دو یا بیشتر از آن پیش بیاید)، نمازگزار بنابر را بر شماره رکعت بیشتر می‌گذارد و نماز را تمام می‌کند و سپس نماز احتیاط یا سجده سهو (یا هر دو را) به جا می‌آورد.
۱- شک بین دو و سه یا دو و چهار (یک طرف دو باشد): اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم (یعنی رسیدن پیشانی بر مهر) شک کند که در رکعت دوم هست یا سوم (بطور مشابه برای شک دوم و چهارم) باید بنا را بر تعداد بیشتر بگذارد (یعنی فرض کند که سه رکعت یا چهار رکعت خوانده) و نماز را ادامه داده و تمام کند و بلافاصله بعد از نماز، یک رکعت (اگر شک بین دو و سه بوده) یا دو رکعت (اگر شک بین دو و چهار بوده) نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.
۲- شک بین سه و چهار: بنا را بر چهار می‌گذارد و نماز را تمام می‌کند و بعد از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده (یا بهتر است دو رکعت نماز احتیاط نشسته) به جا آورد.
۳- شک بین چهار و بیشتر از چهار (یعنی یک طرف شک پنج یا شش باشد). سه حالت دارد:
۳-۱- در حال ایستاده: باید بنشیند و تشهد بخواند و سلام بدهد و یک رکعت نماز احتیاط بخواند.
۳-۲- در حال نشسته (بعد از وارد شدن به سجده دوم): باید بنا را بر رکعت چهارم بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز سجده سهو بخواند.
۳-۳- در حال رکوع، سجده اول یا بین دو سجده این شک پیش بیاید، نماز باطل است.
۴- شک بین سه و پنج:
۴-۱- در حال ایستاده: باید بنشیند و تشهد خوانده و سلام بدهد و دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد.
۴-۲- در رکوع یا بعد از رکوع یا در حالت نشسته: نماز باطل است.
۵- شک بین پنج و شش:
۵-۱- در حال ایستاده: باید بنشیند و تشهد خوانده و سلام بدهد و سجده سهو به جا آورد.
۵-۲- در رکوع یا بعد از رکوع یا در حالت نشسته: نماز باطل است.
۶- شک بین سه حالت (شماره رکعت):
۶-۱- شک بین دو و سه و چهار: اگر بعد از وارد شدن به سجده دوم پیش بیاید (قبل از آن باطل نماز باطل است)، بنا را بر چهار می‌گذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و سپس بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد.
۶-۲- شک بین سه و چهار و پنج: اگر در حال ایستاده پیش بیاید (بعد از رکوع نماز باطل است)، باید بنشیند و تشهد خوانده و سلام بدهد و فورا دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و سپس بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد (مانند دستور شک بین دو و سه و چهار).
۶-۳- شک بین سه و چهار و پنج: اگر بعد از وارد شدن به سجده دوم پیش بیاید (قبل از آن باطل نماز باطل است)، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و سپس سجده سهو به جا آورد.
در شک‌های صحیحی که نمازگزار موظف است از حالت ایستاده بنشیند (مثل شک بین چهار و پنج در حالت ایستاده)، احتیاط مستحب است که برای قیام بی‌جا سجده سهو انجام دهد.
شک در شماره رکعات که نباید به آن اعتنا کرد:
شک بعد از نماز: اگر نمازگزار بعد از سلام نماز شک کند که در بین نماز کاری که نماز را باطل می‌کند انجام داده یا نه، نمازش صحیح است. حتی اگر شک باطل کننده بین تعداد رکعات یا طهارت، یا رعایت جهت قبله یا افعال نماز نماز باشد، نباید به شک خود اعتنا کند.
شک کثیرالشک (اگر همان مورد یا شرایطی که در آنها زیاد شک می‌کند، پیش بیاید) باید بنا را بگذارد که عمل را (درست) انجام داده است. حتی در شک‌هایی که باطل کننده نماز هست مثلا در نماز صبح شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بنا را بر دو رکعت می‌گذارد و نمازش صحیح است. تعریف و شرایط دقیق کثیرالشک در ادامه گفته می‌شود.
شک امام و مأموم: اگر اگر تمام جماعت در شماره رکعت‌ها شک کند و مأموم یقین یا گمان داشته باشد و به امام بفهماند، امام باید به طرفی که مأموم اشاره داشته، عمل کند و نیازی به نماز احتیاط نیست. همچنین اگر مأموم در شماره رکعت‌ها شک کند، باید از امام جماعت پیروی نموده و به شک خود اعتنا نکند. برای شک در افعال نماز مانند تعداد سجده نیز همین طور است.
نمازهای مستحبی: اگر در شماره رکعت نمازهای مستحبی شک پیش بیاید، چنانچه طرف بیشتر شک نماز را باطل می‌کند، بنا را بر کمتر بگذارد؛ مثلا در نماز نافله صبح شک کند که دو رکعت خوانده بیت سه رکعت، بنا را می‌گذارد که دو رکعت خوانده است. اگر طرف شک بیشتر نماز را باطل نمی‌کند، به هر طرف شک عمل کند، نمازش صحیح است مثلا شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت. استثنا برای شک در تعداد رکعت نماز وتر (که یک رکعتی است)، احتیاط آن است که نماز وتر را دوباره بخواند.
شک در افعال نماز (غیر از شماره رکعت‌ها):
شک در افعال نماز بعد از پایان نماز و همچنین شک امام و ماموم (که از هم پیروی می‌کردند) و همچنین شک فرد کثیرالشک (در همان حالاتی که شک برای او زیاد رخ می‌دهد) و همچنین شک نمازهای مستحبی با همان شرایط مسأله قبل نباید اعتنا شوند.
شک بعد از وقت: اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شک کند که نماز خوانده یا نه (اگر چه گمان دارد که نخوانده است) خواندن آن نماز لازم نیست. ولی اگر قبل از گذشتن وقت نماز، شک کند که نماز خوانده یا نه (اگر چه گمان کند که خوانده است)، باید آن نماز را بخواند.
شک بعد از محل: اگر در بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب نماز را انجام داده یا نه، اگر مشغول عمل (واجب یا مستحب) بعدی (از جهت ترتیب) شده باشد، به شک خود اعتنا نکند. مثلا اگر در حین خواندن سوره شک کند که حمد خوانده یا نه، نباید به شکش اعتنا کند.
اما اگر نمازگزار وارد عمل بعدی نشده (اصطلاحا در محل همان عمل است): باید آنچه را که در انجام آن شک کرده، به جا آورد. مثلا اگر شک کند که حمد را خوانده یا نه در حالیکه هنوز مشغول خواندن سوره نشده، باید حمد را بخواند.
این قاعده در تمام نمازهای واجب و مستحبی جاری است.
مثالهایی از قاعده‌ی فوق:
اگر شک (یا گمان) کند که تکبیرةالاحرام را گفته یا نه، اگر مشغول خواندن چیزی از قرائت شده (حتی «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» که قبل از حمد مستحب هست) نباید به شک خود اعتنا کند. ولی اگر هنوز چیزی نخوانده، باید تکبیرةالاحرام را بگوید.
اگر شک کند که تکبیرةالاحرام را صحیح گفته یا خیر نباید به شک خود اعتنا کند (حتی اگر مشغول قرائت نشده).
اگر نمازگزار در بین نماز شک در نیت (انجام دادن با ندادن یا نیت صحیح) کند، چنانچه می‌داند فعلآ نیت نماز دارد و شک مربوط به اجزای قبلی نماز است، به شک خود اعتنا نکرده و نماز را ادامه دهد.
اگر بعد از تمام شدن آیه یا کلمه‌ای، شک کند که آن آیه یا کلمه را درست گفته یا نه، مثل شک کند که «قل هو الله احد» را درست گفته یا نه، می‌تواند به شک خود اعتنا نکند. ولی اگر آن آیه یا کلمه را احتیاطاً دوباره به طور صحیح بگوید، اشکالی ندارد. حتی اگر چند مرتبه هم شک کرد، می‌تواند چند بار بگوید به شرط اینکه وقت نماز وسعت داشته باشد و به حد وسواس نرسد.
در صورت شک در تعداد تسبیحات اربعه، باید بنا را بر تعداد کمتر گذاشته و تسبیحات را کامل نماید. مثلا شک کند که دو بار گفته یا سه بار و قبل از خم شدن برای رکوع باشد، باید بنا را بر دو گذاشته و یک تسبیحات دیگر بگوید.
اگر در حال خم شدن برای رکوع شک کند که حمد یا تسبیحات را گفته یا در تعداد تسبیحات شک کند، نباید به شک خود اعتنا کند هر چند که به حد رکوع نرسیده باشد.
اگر بعد از رکوع یا سجده شک کند که کارهای واجب آن مانند ذکر و آرام بودن را انجام داده یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند.
اگر نمازگزار در حالیکه به سجده می‌رود شک کند که رکوع رفته یا نه، نباید به شک خود اعتنا کند. همچنین اگر در این حالت شک کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
اگر در حال برخواستن شک کند که یک یا هر دو سجده یا تشهد را انجام داده یا نه، نباید به شک خود اعتنا کند.
اگر نمازگزار در حال گفتن صلوات تشهد، شک در گفتن یا نگفتن شهادتین تشهد شک کند، به شک خود اعتنا نکند. همچنین اگر در حال گفتن سلام، در خواندن یا نخواندن تشهد یا بخشی از آن یا صحیح خواندن آن شک کند، به شک خود اعتنا ننماید.
اگر نمازگزار شک کند که سلام نماز را گفته یا نه، آخر مشغول تعقیبات نماز یا عملی که با نماز سازگاری ندارد، شده باشد باید به شک خود اعتنا نکند ولی اگر قبل از اینها شک کند (هنوز در محل سلام نماز باشد)، باید سلام را بگوید.
اگر بعد از سلام شک کند که سلام را درست گفته یا نه، به شک خود اعتنا نکند (هر چند مشغول عمل دیگری نشده باشد)
۳- احکام گمان در نماز
حکم گمان در شماره رکعت نمازهای واجب مثل حکم یقین هست. بنابراین اگر در نماز صبح، مغرب یا عصر ، نمازگزار نداند که یک رکعت خوانده با دو رکعت و گمان داشته باشد که دو رکعت خوانده، بنا می‌گذارد که دو رکعت خوانده و نمازش صحیح است و نیازی به نماز احتیاط ندارد.
کسی که نمی‌داند (اطمینان ندارد) که گمانش به یک طرف در تعداد رکعات نماز بیشتر است، یا هر دو طرف در نظر او مساوی است (یعنی مردد باشد که حالت تردید ایجاد شده برای او، شک است یا گمان)، باید به دستور شک عمل کند.
گمان در کارهای (افعال) نماز حکم شک را دارد و در این حکم فرقی بین نماز واجب و مستحبی نیست. مثلاً اگر تردید در تعداد سجده‌های یک رکعت دارد و گمان دارد که دو سجده انجام داده در صورتی که در محل است و وارد عمل بعد نشده (تشهد یا در حال برخواستن) باید یک سجده دیگر انجام دهد و اگر وارد عمل بعدی شده باشد، بنا می‌گذارد که دو سجده انجام داده (یعنی مشابه شک بعد از عمل به گمانش اعتنا نمی‌کند).
توضیحات بیشتر و ملحقات نماز
نماز احتیاط:
کسی که نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فوراً (بدون انجام باطل‌کننده نماز) برخیزد و نیت نماز احتیاط کند و تکبیرةالاحرام نماز احتیاط را بگوید و حمد را بخواند و به رکوع برود (بدون خواندن سوره) و دو سجده به جا آورد و اگر دو رکعت نماز احتیاط بر او واجب باشد، رکعت دوم هم به همین صورت انجام دهد (بدون خواندن قنوت). سپس تشهد بخواند و سلام دهد.
نماز احتیاط چسبیده به نماز اصلی و مانند اجزای نماز اصلی است.
نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و بنابر احتیاط واجب نباید نیت آن به زبان گفته شود و حمد را آهسته بخواند. حتی احتیاط مستحب است که «بسم‌الله الرحمن الرحیم» هم آهسته گفته شود.
برای احکام شک و اشتباه سهوی در نماز احتیاط به صفحه ۴۲۹ و ۴۳۰ کتاب توضیح المسائل جامع آیة‌الله سیستانی مراجعه شود.
سجده سهو:
بعد از نماز فوراً به قصد قربت نیت سجده سهو کرده احتیاط مستحب است که تکبیر بگوید (حتما لازم نیست) و سپس پیشانی را بر شئی که سجده بر آن صحیح هست گذاشته (و بنابر احتیاط مستحب سایر مواضع سجده که باید بر زمین گذاشته شود، رعایت شود) و گفتن ذکر واجب نیست هر چند احتیاط مستحب هست که در آن ذکر گفته شود و بهتر هست گفته شود: «بسم اللّهِ و باللّهِ السّلامُ عَلَیکَ اَیّهَا النَّبِیُّ و رَحْمَةُ اللّه وَ بَرَکاتُه»، بعد سر از سجده برداشته و دوباره به سجده برود (مشابه سجده اول) و بنشیند و تشهد بخواند و سلام بدهد (می‌توان فقط به سلام سوم اکتفا کرد).
با وضو و پاک بودن و رو به قبله بودن و پوشاندن موی سر و بدن برای زن و شرایط لباس نمازگزار برای سجده سهو شرط نیست، هر چند رعایت این موارد احتیاط مستحب است.
اگر نمازگزار بعد از نماز عمدا یا سهوا سجده سهو را بجا نیاورد، هر وقت یادش آمد (در اسرع وقت) باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
اگر نمازگزار شک کند که سجده سهو بر او واجب شده یا نه نیازی به انجام آن نیست. اگر شک دارد که چند سجده سهو بر او واجب شده، به جا آوردن تعداد کمتر کافی است.
مواردی که خواندن سجده سهو واجب هستند:
۱- تشهد فراموش شده (بعد از خواندن قضای تشهد)
۲- شک بین رکعت چهار و پنج (یا شک بین چهار و شش) بعد از وارد شدن به سجده دوم (که بنا را بر چهار گذاشته و نماز را تمام کرده و باید بعد از سلام سجده سهو انجام دهد)
۳- کلام بی‌جا بصورت سهوی مثلا سهوا آه بکشد
۴- سلام (نماز) بی‌جا : مثلاً در رکعت اول اشتباها سلام بدهد.
۵- علم اجمالی به کم یا زیاد شدن سهوی افعال یا اجزای نماز.
موارد مستحبی سجده سهو بین شک‌های در اجزای نماز بیان شده است.
قضای سجده و تشهد فراموش شده
اگر در یک رکعت، یک سجده فراموش شود و بعد از ورود به رکن بعدی یادش بیاید (مثلاً رکوع رکعت بعد) واجب است که آن سجده را فوراً بعد از نماز قضاء نماید (مانند سجده معمولی و بدون نیاز به خواندن تشهد و سلام بعد از آن). همچنین احتیاط مستحب است که برای هر سجده فراموش شده سجده سهو نیز به جا آورد. باید سجده سهو بعد از سجده قضاء خوانده شود.
اگر شک کند که بعد از نماز قضای سجده را به جا آورده یا نه، باید سجده را قضا نماید (حتی اگر وقت نماز گذشته)
اگر تشهد را فراموش کرده و بعد از ورود به رکن بعدی یادش بیاید، احتیاط مستحب است آن را بعد از نماز قضاء نماید (بدون نیاز به خواندن سلام).
اگر نمازگزار بعد سلام نماز (چه عمل باطل‌کننده نماز انجام داده باشد یا نه) یادش بیاید که تشهد رکعت آخر نماز را به جا نیاورده، نمازش صحیح هست و احتیاط مستحب است که قضای تشهد را بخواند ولی واجب است که سجده سهو هم انجام دهد.
اگر بعد از شک (یا گمان) یادش بیاید (یقین حاصل شود):
در صورت اضافه انجام دادن افعال نماز: اگر قبل از شروع تشهد گمان (شک) کند که دو سجده را انجام داده یا نه، باید دو سجده را به جا آورد. بعد از آن اگر یادش بیاید که دو سجده اضافه انجام داده چون رکن نماز را اضافه کرده، بنابر احتیاط لازم نماز باطل است. ولی اگر شک برای یک سجده بود و چون هنوز در محل بوده، یک سجده اضافه انجام داد و بعد یادش آمد که آن را انجام داده بود (و یک سجده اضافه انجام داده)، چون یک سجده رکن نیست، نمازش صحیح است.
در صورت انجام ندادن افعال نماز: اگر بعد از شروع عمل (مثلا تشهد) شک کند که واجب رکن (مثل دو سجده) یا غیر رکن (مثل یک سجده) را به جا آورده یا نه، به شک خود نباید اعتنا کند ولی تا قبل از انجام رکن بعد (مثلا رکوع رکعت بعد) یادش بیاید که آن واجب را انجام نداده، باید برگردد و آن و آنچه بعد از آن بوده را انجام دهد (یعنی بنشیند و دو سجده را به جا آورد و از آنجا نماز را ادامه دهد). اگر بعد از رکن بعدی (بعد از رکوع) یادش بیاید، که آن واجب را انجام نداده بود، اگر رکن (دو سجده) را انجام نداده نمازش بنابر احتیاط لازم، باطل است ولی اگر غیر رکن (یک سجده) را انجام نداده، نمازش صحیح است (مطابق دستور آن واجب انجام نشده، قضای سجده یا سجده سهو انجام می‌دهد).
احکام کثیرالشک
کثیر الشک کسی است که زیاد شک می‌کند، یعنی وقتی که حال او را با حال کسانی که با شرایط او هستند (با وجود یا عدم وجود عوامل حواس پرتی همانند او هستند) مقایسه می‌کنیم، آن فرد بسیار از معمول شک می‌کند.
ملاک در تشخیص کثیرالشک، عرف است و عنوان کثیرالشک مختص به کسی که عادتش زیاد شک کردن باشد، نیست؛ یک نمونه از افراد کثیرالشک : فردی هست که در حالت عادی سه نماز پشت سر هم بر او نمی‌گذرد، مگر اینکه حداقل در یکی از آنها شک می‌کند و این حالت دو مرتبه دیگر هم تکرار می‌شود، در شک چهارم و بعد از آن، عرفا عنوان کثیرالشک به این فرد صدق می‌کند و باید مطابق احکام کثیرالشک عمل نماید.
به عنوان مثال اگر فردی در بین به نماز صبح و ظهر و عصر در نماز صبح شک کند و در سه نماز بعد از آن یعنی مغرب و عشا و صبح روز آینده، در نماز مغرب شک کند و در سه نماز ظهر و عصر و مغرب روز آینده، در نماز ظهر شک کند، پس از آن اگر در نماز عشا یا نمازهای صبح یا ظهر روز بعد از آن شک کند، کثیرالشک محسوب می‌شود؛ بنابراین به شک خویش اعتنا نمی‌کند.
شایان ذکر است چنانچه کسی در یک نماز سه بار شک کند یا در سه نماز پشت سر هم شک کند، همین مقدار برای کثیرالشک شدن کافی نیست؛ مگر اینکه با شرایطی که گفته شد ادامه پیدا کند.
همچنین کثیرالشک برای وضو، غسل و تیمم نیز مثل کثیرالشک در مبحث نماز است.
کثیرالشک اگر در به جا آوردن جزئی از اجزای نماز شک کند، باید بنا بگذارد که آن را به جا آورده، مثلا شک کند که رکوع کرده یا نه، باید بنا بگذارد که رکوع کرده (هر چند در محل باشد).
اگر کثیرالشک در چیزی که نماز را باطل می‌کند، شک کند باید بنا را بر حالت صحیح بگذارد. مثلا در نماز صبح شک بین رکعت دوم و سوم کند، نمازش صحیح است.
کسی که در یک مورد (بخش) خاص نماز زیاد شک می‌کند (مثلا تعداد سجده‌ها) طوری که زیادی شک، تنها مخصوص آن مورد محسوب می‌شود، فقط در همان مورد احکام کثیرالشک برای او جاری می‌شود و در سایر موارد، کثیرالشک محسوب نمی‌شود (پس اگر در آنها شک کرد باید به دستور آن عمل نماید). همچنین اگر کسی فقط در نماز خاصی یا در جای خاصی که نماز می‌خواند، زیاد شک می‌کند، فقط در همان نماز یا همان مکان برای او انجام کثیرالشک جاری می‌شود.
منبع: برگرفته از جلد اول توضیح المسائل جامع حضرت آیة‌الله العظمی حاج سیدعلی‌حسینی سیستانی
