برای بررسی وضعیت اینترنتِ ایران در سال‌های آینده، باید به دو عامل مهم توجه داشت. اول پروژه‌ی اینترنت ملی در ایران که بعدا به شبکه ملی اطلاعات تغییر نام داد و دوم پروژه‌ی استارلینکِ (Starlink) شرکت آمریکاییِ اسپیس ایکس (SpaceX). هر دو این پروژه‌ها به سرعت در حال توسعه هستند اولی برای اعمال کنترل بیشتر روی اینترنت در داخل ایران و دومی برای پوشش حداکثریِ اینترنتِ آزاد برای همه‌ی جهان.
شرکت اسپیس ایکس (SpaceX) به هدف فراهم کردن اینترنت جهانی در سرتاسر کره زمین، در غالب پروژه‌ای به نام استارلینک (Starlink) در حال ارسال تعداد زیادی ماهواره به مدار زمین است. در پروژه استارلینک، در نهایت قرار است شبکه‌ای از 42 هزار ماهواره بر مدار قرار گرفته و اینترنت پرسرعت را در همه جای زمین فراهم کند. در حال حاضر تا ابتدای ماه می 2021 نزدیک به 1500 ماهواره به مدار زمین ارسال شده است. فاصله‌ی این ماهواره‌ها تا زمین حدود 60 برابر کمتر از سایر ماهواره‌هایی است که فعلا خدمات اینترنت فراهم می‌کنند، همین باعث شده میزان تاخیرِ ارسال اطلاعات در اینترنتِ استارلینک به 20 تا 40 میلی ثانیه کاهش یابد، بنابراین برای کارکردهایی نظیر کنفرانس ویدئویی و بازی آنلاین بسیار مناسب است. در دوره آزمایشیِ بتا، سرعت اینترنت استارلینک بین 50 تا 150 مگابیت بر ثانیه است. برای مقایسه باید اشاره کنیم که متوسط سرعت اینترنت خانگی در ایران چیزی حدود 8 الی 16 مگابیت بر ثانیه است. برای اتصال به اینترنت استارلینک، مشترکین باید کیت استارلینک شامل آنتن، سه‌پایه، مودمِ وای فای و کابل برق را خریداری کنند. در حال حاضر هزینه‌ی تهیه‌ی این اینترنت برای مشترکین ساکن آمریکا شامل 499 دلار بابت خرید کیت استارلینک و 99 دلار شارژ ماهیانه است. بر اساس برآورد وب‌سایتی که حرکت ماهواره‌های استارلینک را به صورت زنده نمایش می‌دهد، به نظر می‌رسد این ماهواره‌ها هم‌اکنون در آسمان ایران نیز حضور دارند و در هر لحظه حداقل 3 ماهواره را می‌توان درون مرزها دید. بنابراین به صورت بالقوه امکان دریافت اینترنتِ استارلینک در ایران وجود دارد.
ایده‌ی اولیه اینترنت ملی در سال ۸۴ در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مطرح و به دنبال آن در سال 89 با عنوان شبکه ملی اطلاعات وارد قانون برنامه‌ی پنجم توسعه شد. به موجب این قانون، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف است نسبت به ایجاد و توسعه‌ی شبکه ملی اطلاعات با استفاده از داده‌ی داخلیِ امن و پایدار با پهناي باند مناسب با رعایت موازین شرعی و امنیتی کشور، امکان دسترسی پرسرعت به اطلاعات را فراهم کند. موافقان این طرح استدلال می‌کنند که منتقدان صرفا در حال ساختن هیولایی از این پروژه هستند در حالی که اینترانت داخلی کمابیش در همه‌ی کشورها وجود دارد. بنابر این نظر، اینترنت ملی به افزایش سرعت دسترسی به اطلاعات، عدم وابستگی به مراکز داده‌ی خارجی، ارزانتر شدن و امنیت بیشتر کمک خواهد کرد و ارتباطی به قطع شدنِ اینترنت جهانی ندارد. اما نکته‌ای که حامیان اینترنت ملی به آن توجه نمی‌کنند، این است که اصلا کسی با موارد ذکر شده مشکلی ندارد و تاکنون حداقل صاحب این کیبورد منتقدی را ندیده که این مزیت‌ها را نفی و یا با آن مخالفت کند. بنابراین نقد حامیان اینترنت ملی به منتقدان، نوعی مغالطه‌ی پهلوان پنبه است. اصلِ سخن منتقدان این است که با اینترنت ملی امکان قطع کامل اینترنت در زمان اعتراضات مردمی راحت‌تر می‌شود. حامیان اینترنت ملی می‌گویند، منتقدان مخالف بالا رفتن امنیت کشور هستند. اگر منظور از امنیت، حفظ امنیت مسئولین و به خطر افتادن جان مردم معترض است؟ بله منتقدین با آن مخالف هستند. حق اعتراض مردم و حق تجمع، باید بدون قید و شرط به رسمیت شناخته شود و معنای امنیت باید امنیت مردم و مسئولین باشد، نه فقط امنیت مسئولین. مخالفان اینترنت ملی به دنبال حق طبیعی خود، یعنی آزادیِ دسترسی به اینترنت هستند؛ و با توجه به اینکه مکانیزم حقوقیِ قابل اعتمادی برای دستیابی به این هدف وجود ندارد، نگرانی از نابود شدنِ اندک آزادیِ فعلی در دسترسی به اینترنت امری بدیهی است. همانطور که محمدرضاشاه در واقعه‌ی میدان ژاله برق را قطع نکرد، هیچ دولت دیگری هم نباید حتی فکر قطع اینترنت را در هر شرایطی به مخیله‌ی خود راه دهد.
در جدول زیر به طور خلاصه به برخی از سناریوهای ممکن با توجه به دو عامل اینترنت استارلینک و اینترنت ملی نظر می‌افکنیم:
شرکت اسپیس ایکس تصمیم می‌گیرد به نقاطی از کره زمین از جمله ایران، اینترنت استارلینک را با قیمت ارزان و در شرایطی حتی رایگان ارائه دهد. ممکن است این کار را به صورت علنی انجام دهد و یا در ظاهر بگوید که به قوانین ایران احترام می‌گذارد اما در عمل اقدامی برای ورود آنتن‌ها به ایران و قطع ارتباطِ آنها انجام ندهد. بودجه‌ی لازم برای رسیدن به این هدف توسط درآمدی که از فروش اینترنت در سایر نقاط جهان حاصل شده و یا نمایش تبلیغات در هنگام باز کردن اولین صفحه در مرورگر اینترنت، تنها در مناطق رایگان، تامین می‌شود. باید توجه داشت که مشتریان استارلینک تنها مردم عادی نیستند، بلکه بازارهای مالی، ارتش امریکا و دولت‌ها هم برای دریافت خدمات استارلینک در حال مذاکره و بستن قرارداد هستند. پیش‌بینی می‌شود که درآمد سالانه‌ی استارلینک تا سال ۲۰۲۵ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار برسد. بنابراین روی کاغذ، امکان‌پذیر است که اسپیس ایکس بخشی از درآمد خود را جهت فراهم کردن اینترنت رایگان برای کشورهای فقیر افریقایی و یا کشوری نظیر کره شمالی هزینه کند. با توجه به اینکه هر آنتن، نسبت به اینترنت خانگی ایران، سرعت بالایی فراهم می‌کند، افرادی که کیت استارلینک تهیه کرده‌اند، می‌توانند اینترنت را بین کل ساکنین یک ساختمانِ مثلا 20 واحدی به اشتراک بگذارند.
در واکنش به ورود استارلینک به ایران، حکومت بلافاصله ارسال پارازیت روی فرکانس ماهواره‌های استارلینک را آغاز می‌کند. آنتن‌های استارلینک می‌توانند بدون تغییر جهت، با استفاده از قابلیت برهم‌نهی امواج، سیگنال ارسالی خود را به جهت‌های مختلف ارسال کنند. در نتیجه اگر به دلیل پارازیت اختلالی در یک جهت ایجاد شود، آنتن به صورت خودکار می‌تواند جهت ارسال سیگنال را تغییر داده و به ماهواره‌ی دیگری وصل شود، در این حالت اصلا نیازی به چرخاندنِ آنتن به صورت فیزیکی نیست. با توجه به اینکه آنتن‌های استارلینک در فرکانس شناخته‌شده‌ای اطلاعات را ارسال و دریافت می‌کند حکومت به راحتی می‌تواند مکان آنتن‌ها را تشخیص دهد. در آغازِ استفاده از استارلینک توسط مردم، حکومت به راحتی آنها را شناسایی کرده و آنتن‌ها را جمع‌آوری می‌کند. اما مانند اتفاقی که برای ماهواره افتاد بعد از چند سال وقتی هر روز خانواده‌های بیشتری آنتن‌های استارلینک را تهیه کردند، به مرور حکومت فشار کمتری به مردم خواهد آورد. حکومت برای رقابت با اینترنت استارلینک سعی می‌کند، با قیمتی به مراتب ارزانتر اینترنت بدون فیلتر را با استفاده از وی‌پی‌ان قانونی به قشر و طبقه خاصی از مردم ارائه دهد. به این ترتیب آن طبقه‌ی خاص نیازی به استفاده از استارلینک نخواهند داشت. در این سناریو به نظر می‌رسد در بلند مدت حکومت مجبور می‌شود محدودیت‌های موجود در اینترنت را کمتر و برای رقابت با استارلینک و یا پروژه‌های مشابه، پهنای باند و کیفیت سرعت اینترنت را افزایش دهد. با توجه به اینکه پروژه‌ی اینترنت ملی با موفقیت اجرایی شده، تقریبا تمام خدمات آنلاین ایران، چه دولتی و چه غیر دولتی به دیتاسنترهای داخل منتقل شده و دسترسی به این خدمات با استفاده از وی‌پی‌ان و یا از خارج از کشور امکان‌پذیر نیست. مردم برای اینکه هم بتوانند از خدمات داخلی و هم از اینترنت جهانی بهره ببرند، معمولا در یک زمان از دو فراهم‌کننده‌ی اینترنت استفاده می‌کنند، یکی داخلی و دیگری استارلینک. همانطور که امروز در اکثر خانه‌ها یک دریافت‌کننده‌ی ماهواره و یک دریافت‌کننده‌ی تلویزیون دیجیتالِ ایران وجود دارد.
حکومت تصمیم می‌گیرد اینترنت را آزاد کند به این معنی که فیلتر روی وب‌سایت‌ها به حداقل ممکن برسد. در این وضعیت حکومت سعی می‌کند به زندگی بدون فیلتر عادت کند. به دنبال این تصمیم، استقبال از استارلینک بسیار کاهش خواهد یافت و تنها برای نقاط دورافتاده که فراهم کردن اینترنت امکان‌پذیر نیست از آن استفاده خواهد شد. حکومت برای اینکه از رقابت در فضای مجازی عقب نماند انبوهی از وب‌سایت‌ها و خدمات اینترنتی جذاب و رایگان را فراهم می‌کند تا وقت کاربران اینترنت بیشتر در این شبکه‌ها صرف شود. حکومت سعی می‌کند پلتفرم‌های بزرگی چون فیس‌بوک، توییتر و تلگرام را تشویق کند تا نماینده‌ی قانونی خود را در کشور مستقر کنند. حکومت با اهرم‌های تشویقی و قراردادهای پرسود سعی می‌کند تا این شرکت‌ها را برای تاسیس شعبه و تن دادن به شرایط و ضوابط قانونی در ایران ترغیب کند. مانع اصلیِ حضور غول‌های فناوری در ایران تحریم‌های امریکا است، بنابراین پیش‌شرط رسیدن به این هدف رفع تحریم‌های امریکا خواهد بود.
شرکت اسپیس ایکس تصمیم می‌گیرد استارلینک را در ایران با همان قیمتی که در امریکا و اروپا ارائه می‌دهد، بفروشد. با توجه به قیمت دلار و ارزش پایین ریال، برای مردم ایران به صرفه نیست که مبلغی بیش از 10 میلیون تومان پرداخت کنند. همچنین خطر شناسایی آنتن، توسط حکومت و ضبط کیت گران‌قیمت وجود دارد. با این حال ممکن است درصد کمی از مردم در مناطقی که نظارت کافی نیست استارلینک را خریداری کرده و از آن استفاده کنند. دلایل تصمیم اسپیس ایکس می‌تواند متفاوت باشد اما یکی از آنها ممکن است خطر حمله موشکی ایران به ماهواره‌های استارلینک باشد.
در حال حاضر کشورهای امریکا، روسیه، چین و هند به فناوری حمله موشکی به ماهواره دست پیدا کرده‌اند. اما اگر روند گسترش پروژه‌هایی نظیر استارلینک رو به افزایش باشد، حکومت ایران خیلی زود تصمیم می‌گیرد تا برای این مشکل راه‌حلی پیدا کند. برای درک بهتر آینده‌ی نسل جدید اینترنت ماهواره‌ای خوب است بدانید شرکت آمازون هم در قالب پروژه‌ای به نام کویپر (Project Kuiper) وارد رقابت با اسپیس ایکس شده است. به نظر می‌رسد غول‌های فناوری توانسته‌اند به راه‌حل بهینه و صنعتی برای تولید انبوهِ ماهواره و ارسال آن دست یابند. حکومت ایران برای رویارویی با این فناوری جدید انگیزه‌های بالایی دارد و دست یافتن به فناوری تسهیلات ضد ماهواره‌ای غیر ممکن به نظر نمی‌رسد.
حکومت تقریبا تمام خدمات اینترنتی مورد نیاز کاربران را به داخل ایران منتقل می‌کند. علاوه بر آن سعی می‌کند خدمات دیگری نظیر، موتور جستجو، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی را با کیفیت خوبی به مردم ارائه دهد. حکومت همچنین برای قشر خاصی از مردم شامل روحانیون، خبرنگاران، پزشکان و اساتید دانشگاه، وی‌پی‌ان تهیه کرده است که از این طریق می‌توانند به اینترنت بدون فیلتر دسترسی داشته باشند. با این حال اینترنت جهانی قطع نیست و مردم می‌توانند از سرویس‌هایی که فیلتر یا تحریم نیستند بدون مشکل استفاده کنند. همچنین مردم می‌توانند از شرکت‌های خاصی وی‌پی‌ان خریداری کنند. این شرکت‌ها در ظاهر غیرمجاز و غیرقانونی هستند اما در واقع به باندی از قدرت متصل شده‌اند. به این ترتیب هر زمان که حکومت صلاح بداند مثلا در هنگام اعتراضات مردمی، اینترنت جهانی به مدت نامعلومی قطع می‌شود و پس از سرکوبی اعتراضات و رفع مشکل، اینترنت جهانی مجددا وصل خواهد شد.
در این سناریو و در راستای پروژه‌ی اینترنت ملی، حکومت تلاش می‌کند تا سیستم‌عاملِ بومی برای رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه، تولید کند. اما این کار به غایت دشوار و تقریبا غیرممکن خواهد بود. مشکل، تولید سیستم‌عامل نیست، دشواریِ اصلی اینجاست که سازندگانِ سیستم‌عامل به سختی می‌توانند برنامه‌نویسان و شرکت‌های بزرگ نرم‌افزاری را برای تولید نرم‌افزارِ ویژه‌ی این سیستم‌عامل قانع کنند. هر سیستم‌عاملی برای بقای خود نیاز به یک اکوسیستم دارد که در آن تولیدکنندگانِ نرم‌افزار، برنامه‌های اختصاصیِ آن سیستم‌عامل را می‌سازند. تنها راه ترغیب شرکت‌های نرم‌افزاری بالا بردن تعداد کاربران آن سیستم‌عامل است و تنها راه بالا رفتن تعداد کاربران یک سیستم‌عامل فراهم بودنِ تعداد زیادی نرم‌افزار کاربردی در آن سیستم‌عامل است. حتی اگر حکومت مردم را مجبور کند تا از این سیستم‌عامل استفاده کنند (این سناریو دور از ذهن است) باز هم تعداد 85 میلیون کاربر، عدد قابل توجه و جذابی برای شرکت‌های بزرگ بین‌المللی جهت سرمایه‌گذاری نیست.
تعداد ماهواره‌های استارلینک آن قدر زیاد است که آنتن‌ها در صورت مواجه شدن با پارازیت به راحتی می‌توانند به ماهواره‌ی دیگری متصل شوند. با این کار عملا ارسال پارازیت تاثیری روی ارتباط کاربران با اینترنت استارلینک نخواهد گذاشت. همچنین استقبال مردم از اینترنت استارلینک آنقدر زیاد می‌شود که برای حکومت غیرممکن خواهد بود تا با درگیر شدن با میلیون‌ها ایرانی آنان را از دسترسی به اینترنت استارلینک محروم کند. در این حالت ممکن است مردم دیگر حتی نیازی به خرید اینترنت داخلی نداشته باشند. برخلاف سناریوی نبرد اینترنت‌ها که مردم دو اینترنت تهیه می‌کنند (یکی داخلی و دیگری استارلینک)، در این سناریو دیگر نیازی به تهیه‌ی اینترنت داخلی نیست، به جای آن بازار فروش وی‌پی‌ان‌های داخلی راه می‌افتد. شرکت‌هایی با استفاده از بسترِ مراکز داده‌ای که در درون ایران وجود دارد سرورهایی برای ارائه و فروش وی‌پی‌انِ داخلی تهیه می‌کنند و مردم به جای خرید اینترنت از فراهم‌کننده‌های داخلی، وی‌پی‌ان داخلی خریداری می‌کنند که به مراتب ارزانتر خواهد بود.
بدیهی است که این 5 سناریو تنها سناریوهای ممکن نیست و بسط آنها فرصت بیشتری می‌طلبد. به علاوه سناریوها تنها با نگاه به اینترنت استارلینک و اینترنت ملی بررسی شده‌اند. با وجود اینکه استارلینک خود را به عنوان رهبری نوظهور در بازار اینترنت ماهواره‌ایِ پرسرعت نشان داده، اما رقابت با ورود پروژه‌های مشابه با حمایت میلیاردرها و دولت‌ها در حال گرم شدن است. شرکت وان‌وب (OneWeb) که برای نجات از ورشکستگی بخشی از سهام آن توسط دولت بریتانیا خریداری شد به عنوان نزدیکترین رقیب استارلینک، می‌خواهد با پرتاب 650 ماهواره تا پایان 2021، خدمات اینترنت پرسرعت را به نقاط محروم، کشتی‌ها و هواپیماهای نظامی و تجاری ارائه کند. به علاوه این شرکت می‌خواهد با تزریق 400 میلیون دلار سرمایه‌ی جدید شتاب بیشتری به روند پرتاب ماهواره‌های خود بدهد.
دیوید لیمپ رییس پروژه‌ی کویپر، تاکید دارد که در توسعه‌ی سیستم اینترنت ماهواره‌ایِ آمازون مهم‌ترین مورد، مقرون‌به‌صرفه بودنِ قیمت برای کاربر نهایی است. آمازون قصد دارد 3200 ماهواره را برای تشکیل صورت فلکی اولیه به فضا پرتاب کند. کمیسیون ارتباطات فدرال (FCC) شرکت را ملزم کرده تا حداقل نیمی از آنها در شش سال آینده به مدار ارسال شوند.
اینترنت ماهواره‌ای تنها یک سیستم تامین کننده‌ی اینترنت نیست و کاربردهای تجاری و نظامی مختلفی دارد. مثلا پنتاگون با عقد قراردادی 149 میلیون دلاری قصد دارد از سامانه‌ی استارلینک برای ردگیریِ موشک‌های اتمی و قاره‌پیما بهره ببرد. حتی ممکن است بعد از راه‌اندازی کامل این سیستم‌ها در آینده کاربران عادی و شرکت‌ها بتوانند کاربردهایی کشف کنند که اکنون حتی به ذهن ما خطور نمی‌کند. حال باید دید که حکومت در مواجهه با این فناوری جدید چه تصمیمی اتخاذ می‌کند. تاکنون الگوی رفتاریِ حکومت در مواجهه با پدیده‌های جدید همان الگوی جنبش خزینه بوده است. جنبشی که در زمان رضاشاه برخی از علما و روحانیون راه انداختند تا مانع ورود دوشِ آب به ایران شده و خواستار ادامه‌ی استفاده از خزینه در حمام‌ها بودند. دیر یا زود باید به این پرسش پاسخ دهیم که تا چه زمانی می‌خواهیم در مقابل پدیده‌های جدید مقاومت کنیم و هر بار بلااستثناء شکست بخوریم.
مجتبی یکتا
ماهنامه پیشران (آینده‌پژوهی کسب‌وکار)/شماره 47
اردیبهشت ماه 1400
