شامیکا سیریمانا، مدیر فناوری و لجستیک در کنفرانس تجارت و توسعه‌ی سازمان ملل (آنکتاد)
ترجمه: مجتبی یکتا
درست همانطور که تغییرات فناورانه‌ی سریع می‌تواند به توسعه و پیشرفت کشورها شتاب دهد، به همان اندازه خطر جا ماندنِ بسیاری از مردم از این قطار صنعتیِ جدید افزایش می‌یابد. از منظر تاریخی، بعد از اولین انقلاب صنعتی با هر موجِ تازه در پیشرفت فناورانه شاهد شدیدتر شدنِ نابرابری‌ها بین کشورها بوده‌ایم. تا پیش از قرن نوزدهم، اختلافِ درآمدی بین کشورها اندک بود؛ ولی امروزه میانگین اختلاف درآمد سرانه بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بیش از 40 هزار دلار است.
در این وضعیت تاثیر انقلاب صنعتی چهارم بر روی جوامع مختلف چه خواهد بود؟ آیا روندِ صنعتی شدنِ کشورهای در حال توسعه را تسریع می‌کند یا مانعی بر سر راه آن خواهد بود؟ تاثیر انقلاب صنعتی چهارم روی نابرابری‌ها چه خواهد بود آیا آن را کاهش می‌دهد یا تشدید می‌کند؟
انقلاب صنعتی چهارم (Industry 4.0) یا I4.0 به سیستم‌های فناورانه‌ی تولیدی/خدماتیِ «هوشمند» و برخط اشاره دارد که دنیای فیزیکی را پایش و پیش‌بینی کرده و با آن تعامل دارد، به این ترتیب می‌تواند در لحظه برای بهینه کردنِ تولید و خدمات تصمیم بگیرد. در تولید می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد، مصرف انرژی را بهینه کند و سیستم را با ثبات و پایدار نگه دارد. با کاهش زمان‌های خاموشی که خدمات‌رسانی را مختل می‌کند و کاهش هزینه‌های نگهداری، بهره‌روی را افزایش و قیمت نهایی را کاهش می‌دهد.
برآوردها نشان می‌دهد که این بهینه‌سازی‌ها 5 الی 15 درصد به افزایش بهره‌وری در خط تولید و سرپا ماندن آن کمک می‌کند. همچنین می‌تواند از طریق بهینه‌سازیِ فناورانه فرصت‌هایی را برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی و پایدار نگه داشتن آن ارائه دهد. به عنوان مثال، در مطالعه موردیِ یک شرکت چندملیتی در بخش پلاستیک با صنعتِ 4.0، این شرکت توانست با بهره‌گیری از حسگرهای انرژی، مصرف برق در یکی از کارخانه‌های خود را تا 40 درصد کاهش دهد، و توانست بیش از 200 هزار دلار در سال در هزینه‌های انرژی صرفه‌جویی کند. با این حال تنها کشورهای معدودی در جهان، در حال توسعه و تجارتِ فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم هستند.
هم‌اکنون ایالات متحده و چین در انتشار مقالات علمی و ثبت اختراع در حوزه‌ی انقلاب صنعتی چهارم پیشتاز هستند. این دو کشور صاحب بزرگترین سکوهای نرم‌افزاری جهان، نیمی از مراکز داده‌ای فوق‌العاده بزرگ، بالاترین نرخ انطباق با اینترنت نسل پنج، 94 درصد از کل حجم سرمایه‌گذاری در نوپاهای هوش مصنوعی در پنج سال گذشته، و 70 درصد از برترین پژوهشگران هوش مصنوعی، هستند.
تولید صنعتی با فناوری پیشرفته و امکان سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه، عامل حیاتیِ دیگری در انقلاب صنعتی چهارم است، این عامل به شرکت‌ها در کشورهای صنعتی امکان می‌دهد تا در کسب مزیت‌های رقابتی دست بالاتری داشته باشند. به عنوان مثال، شرکت‌های اروپایی سرمایه‌گذاری‌های کلانی روی اینترنت اشیاء انجام داده‌اند. آنها به همراه چین و ایالات متحده صاحب تقریبا سه چهارم کل سرمایه‌گذاری در این حوزه هستند.
تغییرات فناورانه روی نابرابری‌های شغلی، دستمزدها و سودها تاثیر می‌گذارد. از طرفی در انقلاب صنعتی چهارم، فناوری جدید عامل اصلی در افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی است.
با افزایش بهره‌وری در شرکت‌ها، آنها سعی می‌کنند شرایط و امکانات بهتری نسبت به سایر رقبا فراهم کنند تا بتوانند نیروی کار با مهارت بالاتر برای موقعیت‌های شغلی بهتر استخدام کنند. می‌توان انتظار داشت در کشورهایی که در آنها شرکت‌ها خود را با انقلاب صنعتی چهارم تطبیق داده‌اند، بهره‌وری، رقابت‌پذیری و دستمزدها بالاتر باشد.
در عین حال، انقلاب صنعتی چهارم مسائل و مشکلات خاصی را با خود به همراه می‌آورد. به عنوان مثال، بسیاری از مطالعات پیش‌بینی می‌کنند به دلیل استفاده از هوش مصنوعی و خودکارسازیِ کارها بخش بزرگی از مشاغل موجود در اقتصاد از بین برود. با این حال این نکته در نظر گرفته نمی‌شود که امکان خودکارسازیِ همه‌ی وظایف وجود ندارد و مهمتر از آن با انقلاب صنعتی چهارم، محصولات، وظایف و حرفه‌های جدیدی در همه‌ی بخش‌های اقتصادی خلق خواهد شد که قبلا وجود نداشته‌اند. انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند دستاوردهای بزرگی در بهره‌وری برای تولید صنعتی به ارمغان بیاورد، اما اغلب شرکت‌ها در کشورهای در حال توسعه فاصله‌ی زیادی تا رسیدن به مرحله‌ی چهارم انقلاب صنعتی دارند.
اگر کشورهای در حال توسعه، تولید صنعتیِ ضعیفی داشته باشند، نمی‌توانند به صورتی همه جانبه وارد انقلاب صنعتی چهارم شوند. آنها باید با حرکت به سمت بخش‌های فناورانه‌ی پیشرفته‌تر تنوع بیشتری به تولید و خدمات خود بدهند.
دولت باید به رشد بخش‌های دارای پتانسیل در انقلاب صنعتی چهارم کمک کند، همچنین باید سیستم‌های نوآوری را تقویت کرده، و در سیاست‌گذاریِ حوزه‌های علم، فناوری، اطلاعات (STI) و سایر حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی، منسجم و هماهنگ عمل کند، قاعدتا باید در این فرایندها رویکردی مشارکتی (نه استبدادی) داشته باشد و آن را تضمین کند؛ در همه این موارد نقش دولت بسیار حیاتی و مهم است. دولت همچنین باید دسترسیِ مقرون به صرفه و با کیفیت به اینترنت را فراهم و تقویت کند، و در بخش کسب و کارها از جمله شرکت‌های کوچک و متوسط مهارت‌های دیجیتالی را افزایش دهد. علاوه بر این، دولت باید شرایط لازم برای رسیدن به انقلاب صنعتی چهارم در بخش تولید صنعتی را نیز فراهم کند.
به اینها باید مواردی چون توسعه‌ی استراتژی‌های ملی جهت هدایتِ هماهنگ کشور به سمت انقلاب صنعتی چهارم، ایجاد مکانیزمی با ذینفعان چندگانه برای نهادینه کردنِ رویکرد مشارکتی به جهت تقویت انقلاب صنعتی چهارم، و برپاییِ همکاری‌های بین‌المللی برای شتاب دادن به انتقال فناوری و فوت و فن کارها نیز افزوده شود.
جهت پرورش بستر مناسب برای انقلاب صنعتی چهارم، دولت‌ها باید آگاهی نسبت به این موضوع را در بین بخش خصوصی افزایش دهند و برای رسیدن به انقلاب صنعتی چهارم، سرمایه‌گذاری در این حوزه را تشویق و تامین مالی را تسهیل کنند. سیاست‌گذاران در کشورهای در حال توسعه باید با تغییرات در الگوهای تجاری و زنجیره‌های ارزش جهانی همگام باشند و بدانند این تغییرات چگونه روی نیروی کار کشور تاثیر خواهد گذاشت. کارگرانی که نمی‌توانند آموزش ببینند یا مهارت و دانش جدیدی نسبت به گذشته بیاموزند و به این ترتیب در فرایند انقلاب صنعتی چهارم شغل خود را از دست داده‌اند باید بتوانند به مکانیزم‌های قوی‌تری از تامین و حمایت اجتماعی متکی باشند.
جامعه‌ی بین‌المللی برای سوار شدن بر این موج جدید فناوری باید بیشتر به هم نزدیک شده و به یکدیگر کمک کنند. این خطر وجود دارد که همان شکاف‌ها و نابرابری‌هایی که در انقلاب‌های صنعتی گذشته به وجود آمده بود در انقلاب صنعتی جدید هم تداوم پیدا کند.
در این راستا، پنج حوزه حیاتی عبارتند از:
1- به اشتراک‌گذاری دانش، اطلاعات و هدایت تحقیقات؛
2- کمک به طراحیِ سیاست‌ها، استراتژی‌ها و اجرای ابتکارات؛
3- برپایی سیستم ملی نوآوری در انقلاب صنعتی چهارم و کمک به همه بازیگران برای استفاده از ظرفیت‌های خود؛
4- ترویج انتقال فناوری از طریق رویکردهای جدید مشارکت نوآورانه، نگاه به بازار و سیستم‌های خلاقانه؛
5- کمک به تنظیم چارچوب‌های قانونی، دستورالعمل‌ها، قواعد عرفی، و استانداردها.
کمیسیون «علم و فناوری برای توسعه» در سازمان ملل متحد بستری را برای کشورهای عضو فراهم کرده تا آنها هم راهی در تقویتِ همکاری و هماهنگیِ بین‌المللی برای خود باز کنند، به گونه‌ای که این همکاری‌ها متمرکز بر علم، فناوری و اطلاعات (STI) باشد و با روح چندجانبه‌گرایی در تضاد نباشد، در این صورت انقلاب صنعتی چهارم برای همه سودمند خواهد بود.
منبع: مجمع جهانی اقتصاد
منتشر شده در فصلنامه‌ی فرهنگی-هنری جهان اشراقی
شماره نهم، زمستان 1401
