اهمیت پایبندی به اخلاق حرفه‌ای [1]
گرچه تاکید بر رعایت قواعد اخلاقی در کسب و کار و رعایت حقوق ذینفعان تجاری چون صداقت، رازداری، رعایت پیمان، پرکردن پیمانه، داشتن انصاف، نیرنگ نکردن، اندازه نگاهداشتن و مانند آن در فرهنگ ما و در بسیاری از فرهنگ های ریشه دار جهانی ریشه ای کهن دارد اما نگاه علمی به جنبه های اخلاق حرفه ای، به‌ویژه در مهندسی به مفهوم امروزی آن، تنها به نیم قرن گذشته بر می گردد. توجه دادن مدیران و مهندسان به مسئولیت های ایشان در برابر جامعه نیز عمری کوتاه تر از این دارد. در واقع بعد از یک دوره کم توجهی مهندسان و کنشگران اقتصادی به انسان ها و پیامدهای مصرف نادرست منابع محدود کره زمین اکنون رویکردی متفاوت را شاهد هستیم، پدیده‌ای که رونق اخلاق (Ethics Boom) خوانده می شود.
در یک جامعه نسبتا همگن و با ابعاد فرهنگی به سامان، تعاریف مفاهیم و وجوه اخلاق مداری تا حد زیادی روشن است. برای نمونه مرزهای حلال و حرام، حقوق مردم، انصاف و سود متعارف، اصراف و تبذیر و مانند آن در یک جامعه مسلمان از ابهام زیادی برخوردار نیست. اما در پی گسترده شدن دادوستدهای تجاری در سطح جهان، بخشی از این مفاهیم با محدودیت شناخت و کاربرد روبرو می شود. خوب در همه جای سپهر گسترده گیتی یک تعریف ندارند. گاه تعاریفی از اخلاق حرفه ای که متکی به باورهای یک آیین های خاص در بخش دیگری از گیتی باورمندان خود را از دست می دهدف یا حداقل از ارزش و اولویت پیشین برخوردار نیست.
خوشبختانه در عصر حاضر توجه به اخلاق حرفه‌ای تنها محدود به مهندسی نیست. در نیم قرن اخیر و در پیآمد رویدادهای تکان دهنده ای در جهان، ضرورت توجه ساختار یافته به اخلاق حرفه ای، در تمام شاخه‌های مرتبط با کسب‌وکار از جمله پزشکی، حسابداری، گردشگری، نظامی‌گری، بانک‌داری و مانند آن دیده می شود. در برخی از صنوف منشور اخلاقی تدوین شده، و ضوابط آن در شکل سوگند نامه یا آیین نامه های حرفه ای و یا تدوین استانداردهای خاص انجام شده است.
گستردگی پیوندهای تجاری جهانی ایجاب می کند که ضوابطی روشن، تفسیرناپذیر و قابل اندازه گیری در حوزه های اخلاق حرفه ای بوجود آورد با آن درجه از پایداری و دقت که کاربردی جهانی داشته باشد.
نارضایتی مردم و جامعه از پاره ای رویدادهای بنگاهی، از زیربنایی ترین علل گرایش به اخلاق حرفه ای از جمله در حوزه های مهندسی است. چرایی این توجه از جنبه های گوناگون قابل بررسی است:
ویژگی های مشترک فرآورده های مهندسی چون ابزار، محصولات، خدمات و طرح ها و جهان شمولی بسیاری از اصول اخلاقی معتبر در این حرفه، این فرصت را به دست می دهد که قواعد و اصول مشترکی را طراحی کرد. می توان انتظار داشت تا همه ی اعضای خانواده ی مهندسان در سرتاسر جهان به آن اصول مشترک پایبند باشند. این ضوابط برای سهل کردن امر داوری کارهای مهندسی در سراسر جهان نیز کاربرد خواهد داشت.
تجربه جهانی استاندارد سازی کیفیت کالا و خدمات تجربه ای موفق بود. هزینه های تجاری با تدوین استانداردها کاهش یافت و موجب روانی داد و ستد شد. تدوین و رعایت آیین نامه ها و ضوابط اخلاق حرفه ای نیز میسر است و به روانی بیشتر تبادلات تجاری در سطوح ملی و جهانی می انجامد.
بنگاه های تجاری برای تضمین رشد پایدار خود به برتری های رقابتی نیاز دارند. پایبندی یک کنشگر اقتصادی و یا یک بنگاه به قواعد اخلاقی، ابزاری قدرتمند برای رقابت در اختیار وی می گذارد. مهندسان که یا مدیر و یا کارمند بنگاه های تولیدی و تجاری هستند همزمان با پایبندی به تعهدات اخلاقی در حرفه ی خود، باید به رعایت تعهدات و اهداف بنگاه متبوع خود نیز مقید باشند. در پاره ای موارد نمی‌توان مرز روشنی بین اخلاق حرفه ای یک کارمند و تعهدات بنگاه متبوع وی قائل شد. همچنین گاه ممکن است توان عملی کارمند برای رعایت اصول اخلاق حرفه ای با تعهدات بنگاهش برهم منطبق نباشد. برای پرهیز از تعارض احتمالی کاملا ضروری است که همزمان با اعلام اهداف و مشی اخلاقی بنگاه، قواعد اخلاق حرفه ای برای کارکنان در همه ی سطوح از جمله مهندسان نیز به روشنی معلوم باشد. این هم راستایی باید به گونه ای مستمر پایش شود و ابزار لازم برای راهنمایی فردی که ممکن است دچار تعارض شود در اختیار وی قرار گیرد. از یک کارشناس مهندسی در یک بنگاه که فروشنده خدمات مشاوره و یا طراحی است، رازداری بالاتری نسبت به یک مهندس تعمیرکار در واحدی عمومی انتظار می رود. بهترین شیوه برای جلوگیری از این گونه تعارضات افزایش مهارت های داوری در افراد است.
اشتهار به تعهد اخلاقی، تهدیدهای اجتماعی بر علیه سازمان و فرد و هزینه های بازاریابی را کم می کند. این ویژگی هزینه جدا شدن مشتری از بنگاه و روی آوری وی به رقبا را بالا می برد و به سود بنگاه خواهد بود. وجود تعهد اخلاقی در یک سازمان همبستگی درونی کارکنان و رابطه کاری آنان را تقویت و رهبری سازمانی را ساده تر می کند. این وضعیت با روان کردن جریان کار، در سازمان و بیرون آن، هزینه های تولید و هزینه های تبادلات تجاری را می کاهد.
با تاکید پیشنهاد می شود تا برای ترویج اخلاق در بین کارکنان بنگاهمان آنان را در معرض جریان های اطلاعاتی و آموزش هدفدار قرار دهیم. هر یک از ما نیاز داریم خود را وارد این گونه جریان ها و رویدادها کنیم. انجام هزینه در این راستا یک سرمایه گذاری سودمند است. افزایش اطلاعات با هدف آگاهی یافتن از عوارض دیرپای اقدامات نادرست و یا سود بردن از امتیاز انجام درست کار، به ترویج اخلاق مهندسی بسیار کمک می کند. مربیان و ترویجگران اخلاق عمومی بیشتر از ابزاری چون نگران کردن و ترساندن و تا حدودی بشارت نشاط روانی، بهره می گیرد، برای ایجاد انگیزه در مهندسان و ترویج اخلاق حرفه ای، نیاز به بیان اعداد و ارقام قابل اندازه گیری و تشریح پیامدهای ملموس تصمیمات آنان است. داشتن اطلاعات از افزایش یا کاهش تلفات مالی، حیوانی و آسیب های انسانی در صورت رعایت یا عدم رعایت یک نکته خاص فنی بیش از هر پند و توصیه، روان یک مهندس را هدف قرار می دهد. دانستن هزینه های ناشی از افشای اسرار حرفه ای و یا کتمان کردن محاسبه و اندازه گیری نادرست که بنگاه دیگری را گرفتار و مهندس دیگری را بیکار کرده برای تشویق و ترغیب دیگر هموندان او به رعایت اصول اخلاقی کمک بسیار می کند.
سازوکارهای زیر برای آموزش مهندسان و ترویج اخلاق حرفه ای بین ایشان کاربرد دارد:
یک انسان متعادل از رساندن زیان به خود، جامعه و انسان های دیگر پرهیز دارد. اطمینان دادن به وی از سودمند بودن پایبندی به اخلاق حرفه ای، وسوسه ی سودجویی آنی او را می کاهد. همچنین نشاط ناشی از رعایت اخلاق در ساختن جامعه ای امن و کم خطر، سلامت روحی مهندسان را بالا می برد. با آن چه در اهمیت پایبندی به اخلاق در حرفه مهندسی برشمرده شد، گنجاندن آموزش اخلاق حرفه ای در دروس دانشگاهی بسیار مفید خواهد بود. آگاهی یافتن مهندسان و دیگر دانشگران از مسئولیت های اجتماعی و قواعد اخلاقی ایشان در کار، بسیاری از مشکلات جامعه را خواهد کاست.
ذهن ما باغچه است
گل در آن باید کاشت
و نکاری، گل من
علف هرز در آن می روید
زحمت کاشتن یک گل سرخ
کمتر از زحمت برداشتن
هرزگی آن علف است
زنده یاد مجتبی كاشانی
[1] در تهیه این نوشته از کتاب اخلاق در مهندسی تالیف چارلز هریس، مایکل پریچرد و مایکل رابینز، ترجمه رضا رضایی از انتشارات شرکت انتشارات فنی ایران در مواردی بهر ه برده ام.
