ما طی فرایند تولید دارو ( چه ماده اولیه چه محصول نهایی) نیاز به انجام تست مواد داریم( تستهایی مانند شناسایی، اندازه گیری ماده موثره، تست impurityیا همون اندازه گیری میزان ناخالصی). روشی که برای آنالیز مواد در آزمایشگاه انتخاب میکنیم باید صلاحیت سنجی بشه. یعنی باید مطمئن بشیم که داریم از روشی استفاده میکنیم که برای تست مورد نظر ما مطلوبه و دقیقا همون چیزی رو آنالیز میکنه که ما مد نظرمون هست. مثلا میخوایم میزان ماده موثره رو در محصول نهایی اندازه گیری بکنیم( تست assay). آیا هر روشی رو میتونیم انتخاب بکنیم؟ قطعا نه. روش آنالیز که برای هر تست انتخاب میکنیم باید دارای خصوصیات ویژه ای باشه که در مرحله اعتبار سنجی متد آنالیز ما این خصوصیت ها رو می سنجیم و اگه نتایج مطلوب بود اون وقت میتونیم از این روش آنالیز به عنوان روش معتبر جهت آنالیز استفاده کنیم. البته اگه از روشهای موجود در فارماکوپه بخوایم برای آنالیز استفاده کنیم نیاز به Valida کردن نیست.
حالا یک متد آنالیز چه خصوصیتی باید داشته باشه:
1) صحیح باشه( accuracy or Trueness): یعنی چقدر نتایجی که ما به دست میاریم به جواب درست نزدیکه.
2) دقیق باشه( precision) : یعنی اگه چند بار یک آزمایش رو تکرار کنیم جوابها نزدیک به هم درمیاد. جدا از اینکه جوابها درست هست یا نه. تو این تست ما میخوایم متوجه بشیم با تغییر بعضی عوامل چقدر جوابها میتونه تحت تاثیر قرار بگیره. شکل زیر به درک بهتر تفاوت بین accuracy و precisionکمک میکنه:
اصولا با سه تست میشه از صحت تست اطمینان حاصل کرد: تکرارپذیری (Repeatability) ، صحت بینابینی ( intermediate precision)، Reproducibility
در repeatability مثلا 3 غلظت از یک نمونه آماده میشه و 3 بار تست میشه. این تست باید در یک آزمایشگاه، توسط یک آنالیست، با یک دستگاه تحت شرایط یکسان انجام بشه.
در صحت بینابینی تست در روزهای متفاوت، با آنالیست های متفاوت، با شرایط محیطی متفاوت، با دستگاههای متفاوت( مثلا اگر 3 تا دستگاه HPLCدر آزمایشگاه موجوده نمونه ها رو هر روز با یکی از این دستگاهها آنالیز میکنیم) تکرار میشه تا متوجه بشیم تفاوت در این شرایط چه تاثیری در جواب داره.
در Reproducibility تفاوت نتیجه بین آزمایشگاههای مختلف که از یک روش برای تست نمونه استفاده میکنند رو مشخص میکنه( inter laboratory variation). البته این تست جز الزامات برای انجام توسط رگولاتورها نیست.
3) اختصاصی باشه( specificity): یعنی متد دقیقا چیزی رو شناسایی یا اندازه گیری کنه که مدنظر ما هست. به طور مثل ما تصمیم داریم با متد انتخابیمون نوع خاصی از ناخالصی رو شناسایی بکنه. باید مطمئن بشیم که این متد قادر هست اون ناخالصی رو بشناسه و اندازه بگیره و اینکه حضور مواد دیگه در ترکیب، مانع شناسایی نمیشه.
4) حد تشخیص( Limit of Detection یا LOD): کمترین مقدارماده یا آنالیت در یک نمونه که قابل شناسایی هست یعنی ما در اون غلظت یه سیگنال بسیار کوچک از دستگاه دریافت میکنیم ولی شاید این سیگنال اونقدر ضعیف باشه که قابلیت اندازه گیری کمی مقدار آنالیت رو نداشته باشه به خاطر همین ما میریم سراغ حد کمیت
5) حد کمیت (Limit of Quantitation یا LOQ): کمترین مقدار آنالیت در نمونه که به طور کمی قابل شناسایی و اندازه گیری هست به طوری که این مقدار شناسایی شده دقیق و صحیح هم باشه
6) نتایج آنالیز روی نمودارخطی باشه ( Linearity): رابطه بین غلظت نمونه و پاسخی که از دستگاه به دست میاد باید خطی باشه. مثلا آزمایشگر 5 تا نمونه با غلظت های مختلف رو آماده میکنه و به دستگاه( مثلا HPLC) تزریق میکنه. بعد مطابق با نتیجه، نمودار غلظت / پاسخ رسم میشه. البته در بعضی متدها ممکنه این رابطه به طور خطی به دست نیاد که در این شرایط باید مدلی رو ارایه بدیم که این عدم خطی بودن رو توضیح بده و قابل توجیه باشه.
7) تعیین Range: کمترین و بیشترین مقداری که میشه با استفاده از متدآنالیز انتخابی اندازه گیری کرد به طوری که نتیجه دارای دقت و صحت باشه.
آیا نیاز هست که برای اعتبار سنجی همه متدها، تمامی این خصوصیات اعتبار سنجی بشن؟
خیر. بسته به اینکه این متد برای شناسایی ماده هست یا برای تست Assay قراره استفاده بشه یا تعیین ناخالصی، محدوده اعتبارسنجی متفاوته. برای واضح تر شدن موضوع فکر میکنم جدول موجود در ICHQ2(R2)منبع مناسبی باشه:
این جدول بیان میکنه که مثلا اگه میخوایم تست مربوط به Identificationماده رو اعتبار سنجی کنیم اگه از خصوصیت اختصاصی بودن یا همون Specificityمطئن بشیم کافیه.
اما در بعضی موارد مطابق با تغییراتی که رخ میده ما مجبوریم اعتبارسنجی رو به طور مجدد انجام بدیم. شرایطی مثل:
تغییر روش سنتز دارو
تغییر ترکیبات دارو
تغییر در متد آنالیز
به طور کلی اگر تغییری در فرایند داشتیم باید این رو هم درنظر بگیریم که آیا اثری در متد آنالیز ما داره و اگه داره در چه حد. چون همیشه نیازی نیست که کلی خصوصیاتی که در بالا عنوان کردم مجدد اعتبار سنجی باشه. گاهی فقط نیازه که یک یا تعدادی از این خصوصیات تست بشه ( Partial revalidation) که مطمئن بشیم متد آنالیز ما همچنان معتبر و قابل استفاده هست. فقط یادمون باشه اگر تصمیم به انجام اعتبارسنجی به طور پارشیال رو داریم حتما ریسک آنالیز براش داشته باشیم که قابل توجیه و دفاع در برابر بازرسان باشه.
حتما قبل از انجام اعتبارسنجی، باید پروتکل مربوط به اعتبار سنجی متد نوشته بشه، روش انجام تستها و حد مورد قبول باید توضیح داده بشه و این پروتکل باید به تائید تضمین کیفیت برسه. بعد از انجام اعتبارسنجی هم باید نتایج اعلام و ثبت و امضا بشه( Validation report).
رفرنس معتبر در این زمینه:
ICH guideline Q2(R1) on validation of analytical procedure
ICH guideline Q2(R2) on validation of analytical procedure(Draft Version)
اگر مایل به مطالعه در خصوص مطالب دیگه در حوزه دارو هستین میتونین به لینکهای زیر مراجعه کنین:
