در مبحث آشنایی با اتاق تمیز گفتم که برحسب اینکه دارو در چه شکلی قراره تولید بشه میزان تمیز بودن اتاق تولید تعیین میشه. و اشاره کردم که روشهای مختلفی برای ایجاد این تمیزی وجود داره. یکی از مهمترین روشها برای تولید هوای پاک وجود دستگاه هواساز هایژنیک یا بهداشتی است.
در شکل های زیر نمای کلی این دستگاه رو میبینیم:
اگه وارد بخش تجهیزات کارخانه داروسازی بشین تعداد زیادی از این محفظه ها رو میتونید ببینید.
اما داخل این محفظه چی وجود داره؟
ما داخل محفظه با تعداد زیادی از فیلتر با مش سایزهای متفاوت برای تولید هوا با شرایط مطلوب و مورد نظر ما از نظر تعداد پارتیکل و ذرات میکروبی ، لوله یا اصطلاحا داکت( Duct) برای انتقال هوا، کویل های گرم و سرد برای تغییر دمای هوا، دستگاه Humidifier برای اضافه کردن رطوبت به هوا در جایی که هوای بیرون بسیار خشکه، dehumidifier برای حذف رطوبت هوا در جایی که هوا به شدت مرطوبه،دمپر ( damper) برای تنظیم میزان هوای ورودی و جهت جریان هوا که هم به صورت اتومات و هم به صورت دستی موجوده،موتورها برای ایجاد انرژی جهت حرکت دادن هوا، مواجه میشیم.
البته در بعضی هواسازها سیستم های بیشتری برای تمیزکردن هوا تعبیه میشه مانند قراردادن لامپ uv برای حذف میکروب از هوا.
حالا کار هواساز چیه؟
کار کلی هواساز یا HVACکه مخففheating, ventilation air conditioning است اینه که هوای بیرون وارد این سیستم میشه، بعد از عبور از فیلترهای مختلف و همچنین رسوندن هوا به دما و رطوبت مورد تائید ، وارد بخشهای مختلف تولید، آزمایشگاه و انبار میشه ( supply air). به طور همزمان هوای بخش های نامبرده شده هم مجدد باید وارد سیستم هواساز بشه و بعد از تصفیه شدن به بیرون بره( exhaust air). فرض کنید یک کارخانه قرص هورمونی یا ضد سرطان تولید میکنه. هوای اتاقی که این داروها تولید شده بسیار آلوده است و آغشته به پودر دارو است . کارخانه به علت مسائل زیست محیطی اجازه نداره این هوا رو بدون عبور دادن از فیلتر از کارخانه خارج بکنه. البته مسیر ورود هوا به فضای تولید و خروج هوا به بیرون از کارخانه جدا هست تا این دو هوا با هم برخورد نداشته باشن.
حالا در بعضی از مواقع داروی سمی و خطرناکی در کارخانه تولید نمیشه در این شرایط کارخانه اجازه داره با انجام ریسک آنالیز هوای فضای تولید رو به طور کامل exhaust نکنه بلکه در جایی از هواساز( chamber mixing) این هوا با هوای بیرون که اون هم داخل هواساز از فیلتر رد شده یکی بشه و مجدد به بخشهای تولیدی وارد بشه ( return air) .
تمامی بخشها و داکتهای هواساز باید به طور کامل به هم متصل ( seal) باشند تا هیچ گونه نشتی هوا اتفاق نیفته.
جنس لوله ها و تجهیزات هواساز باید از موادی باشه که دچار زنگ زدگی و خوردگی نشه و ایجاد آلودگی نکنه. جنس های گالوانیزه، PVC یا استیل میتونه مناسب باشه.
در محفظه بیرونی هواساز در بخش تجهیزات کارخانه، تجهیزات کنترلی مانند سنسور دما و رطوبت، ترموستات گذاشته میشه تا بشه شرایط رو به طور دائم کنترل کرد.
در تصویر زیر میبینیم که هوا بعد از عبور از فیلتر از دریچه های تعبیه شده در سقف وارد اتاق تمیز شده و از طریق دریچه های کنار دیوار از فضا خارج میشه و مجدد برای تصفیه از سیستم هواساز عبور میکنه.
انواع فیلتر:
فیلترهایی که در محفظه هواساز استفاده میشه pore سایز های متفاوتی دارن و ذرات با اندازه های متفاوتی رو میتونن از هوا جدا کنن. انواع فیلترها در پایین بیان شده:
همونطور که میبینید فیلتر های هپا و اولپا ذرات بسیار ریزی رو از هوا جدا میکنند. گاهی در بخشهای اولیه هواساز که نزدیک به هوای بیرون است از فیلترهای مدل G و F استفاده میشه که ذرات بزرگ رو جدا بکنه و در ادامه محفظه هواساز از فیلترهای هپا H13 و H14 استفاده میشه. چون این فیلترها بسیار گران هستن.
بخشهای یک فیلتر رو میتونید در تصویر زیر ببینید:
یکی از فاکتورهایی که عملکرد فیلترها و بخش های مختلف دستگاه هواساز رو نشون میده اختلاف فشار است. مثلا اگر فیلتر دچار سوراخ شدگی یا پارگی بشه فشار در دو طرف فیلتر تفاوت قابل ملاحظه ای داره. یعنی فشار بعد از فیلتر بسیار پایین تر از فشار قبل از فیلتر هست. به همین دلیل، شرکتهای داروسازی برای کنترل محفظه هواساز گیج های اختلاف فشار( Differential pressure gauge ) در بخش های مختلف تعبیه میکنن و اپراتور به طور مرتب این اعداد رو چک میکنه و در دفتر مخصوص( log book) ثبت میکنه.
یک نمونه گیج اختلاف فشار رو در زیر میبینید:
احراز کیفیت دستگاه هواساز:
به طور کلی اگه بخوام تعریفی از احراز کیفیت یا qualification داشته باشم میشه اینطور گفت که برای اینکه مطمئن بشیم یک تجهیز( حالا میتونه تجهیز آزمایشگاهی باشه یا تولیدی) به طور مداوم طبق استاندارهای تعیین شده نهاد نظارتی داره درست کار میکنه و در کیفیت محصول یا سلامت پرسنل یا برای محیط زیست مشکلی ایجاد نمیکنه، بخش تضمین کیفیت در کارخانه یک سری تستهایی رو بر روی این تجهیز انجام میده. احراز کیفیت در 4 مرحله انجام میشه:
1: احراز کیفیت طراحی یا design qualification: ما قبل از اینکه سفارش ساخت تجهیزی رو به شرکت سازنده بدیم نقشه اون دستگاه و الزامات مدنظر خودمون رو در قالب یک مدرک به نام User requirement specification که به اختصار URS گفته میشه مینویسیم. مثلا در مورد هواساز باید اینطور باشه که سایز مورد نظر دستگاه، اینکه فیلترها از چه نوعی باشه، چه بخشهایی درونش تعبیه بشه ، جنس duct و بقیه قسمتها چی باشه و ..... مشخص میشه. بعد از ارسال، سازنده اون رو بررسی میکنه و اگر موردی بود به مشتری عنوان میکنه و در نهایت یک توافق در ساخت بین خریدار و سازنده باید اتفاق بیفته و حتما باید تمامی بخش های دستگاه مطابق با اصول GMP و استانداردهای ارگان نظارتی طراحی بشه.
2) مرحله بعد احراز کیفیت نصب یا installation qualification( IQ) هست. در این مرحله بعد از ساخت تجهیز شرکت سازنده اقدام به نصبش در محل کارخانه میکنه. بعد از نصب ، سازنده باید نقشه بخش های مختلف هواساز، manual دستگاه، لیست تجهیزات اضافی( spare part) رو در اختیار کارخانه قرار بده و همچنین باید گیج های فشار و بقیه دستگاههای کنترلی سیستم هواساز کالیبره بشن. یعنی کارکردشون با دستگاههای استاندارد سنجیده بشه تا اطمینان حاصل بشه که اعدادی که نشون میدن درسته. مثلا اینکه گیج اختلاف فشار عدد bar100 رو نشون میده واقعا این عدد درسته یا دستگاه به اشتباه داره نشون میده. روشهای اجرایی ( SOP) مربوط به نحوه کار با دستگاه هواساز هم در این مرحله نوشته میشه. به طور کلی در این مرحله باید چک بشه که تجهیز مطابق با نیاز کارخانه، نقشه های ارسالی در مرحله DQساخته و نصب شده است.
3) بعد از اتمام مرحله IQ وارد فاز سوم یعنی مرحلهoperational qualification ( OQ ) میشویم. در این مرحله بعد از روشن کردن دستگاه میخواهیم مطمئن بشیم که آیا دستگاه درست کار میکنه یا خیر.در این مرحله کارکرد تمامی بخشهای دستگاه، سیستم های کنترلی بررسی میشن. اگر در این مرحله عدم انطباقی مشاهده بشه در ابتدا حتما باید ثبت بشه، بعد از اعلام گزارش به مدیر تضمین کیفیت و مسئول فنی ، واحد فنی و مهندسی اقدام به تعمیر اون بخش میکنه و مجدد تستهای مرحله OQ تکرار میشه.
اما چه تستهایی انجام داده میشه؟
در این مرحله تستهای test smoke، particulate concentration، HEPA leak testing،
سرعت هوا( air velocity)، تست اختلاف فشار انجام میشه.
در تست smoke جهت جریان هوا ( airflow pattern) به کمک دود سنجیده میشه. هوا اصولا به صورت توربولانسی یا لامینار در محیط گردش میکنه. در اتاق تمیز برحسب کلاس اتاق ما نیاز به جهت جریان خاصی داریم مثلا در کلاس A ما نیاز داریم که حتما جهت جریان لامینار باشه که آلودگی در محیط پخش نشه. در این مدل حرکت، هوا به طور مرتب وارد و خارج میشه.
در تست particulate concentration ما تعداد ذرات موجود در فضای اتاق تمیز رو با دستگاه پارتیکل کانتر اندازه میگیریم. تعداد مجاز ذرات در فضا براساس کلاس اتاق تعیین میشه.
در تست نشتی فیلتر هپا که به تست HEPA filter integrity test هم معروفه ما باید بررسی کنیم که هیچ بخشی از فیلتر دچار پارگی یا سوراخ شدگی نیست و همچنین اطراف دیواره های فیلتر کاملا seal شده است. در این تست کل سطح فیلتر رو با دستگاهی اسکن میکنن(آزمایش اسکن ذرات روغن پراکنده (DOP).
در تست air velocity با دستگاه مخصوصی سرعت جریان هوا در duct هواساز بررسی میشه. سرعت هوا از این نظر مهم است که اگر در حد قابل قبولی در جریان نباشه موجب توقف هوا در بخشی از duct و ایجاد آلودگی میشه.
تست اختلاف فشار: هوا جایی که تمیزتر است باید فشار فضا آن بالاتر یا مثبت تر باشد زیرا جهت حرکت هوا از فشار مثبت به سمت فشار منفی است. فرض کنید در بخش تولید قرص ضد سرطان که پودر به مقدار زیادی در محوطه اتاق پخش است بسیار مهم است که این پودرها به فضای اتاق های دیگر یا راهرو وارد نشوند. در این حالت با ایجاد اختلاف فشار جلوی ورود پودر را میگیریم. به این صورت که فشار راهرو رو بالاتر( مثبت تر) از فشار اتاق تولید قرص ایجاد میکنیم. و باید این اختلاف فشار در قسمت IQ تست شود و همچنین با تعبیه گیج فشار در نزدیکی در اتاق مربوطه این اختلاف فشار به طور مداوم رصد شود.
نکته: وقتی هوای وارد شده به اتاق بیشتر از میزان هوای خروجی باشد فشار مثبت میشود.
4) مرحله آخر performance qualification ( PQ) نام داره. فرق این مرحله با فاز OQ این هست که در این مرحله کارکرد دستگاه در طی مدت زمان مشخص مثلا 7 تا 10 روز سنجیده میشه. ممکنه یک دستگاه به مدت 1 روز درست کار بکنه و تمامی استانداردهای مد نظر ما رو تامین بکنه ولی وقتی به مدت چند روز کار کنه کارکردش دچار مشکل بشه و نتایج خارج از رنج استاندارد باشه. به همین دلیل کارخانه عملکرد تجهیز رو در بازه زمانی بیشتری رصد میکنه. در واقع در این مرحله consistency در عملکرد چک میشه.
تستها مشابه تستهای مرحله OQ است فقط در این فاز تست میکروبی هم انجام میشود.
نکته بسیار مهم در انجام پروسه qualification هواساز این هست که تمامی مراحل و نتایج باید در قالب پروتکل نوشته بشه و به امضای مسئول فنی و مدیرتضمین کیفیت برسه و در بخش تضمین کیفیت نگه داری بشه. همچنین در فواصل زمانی مشخص ( اصولا هر 6 ماه) requalification انجام و تستها تکرار میشه.
اگر مایل به مطالعه در خصوص سایر مطالب هستید به لینک های زیر مراجعه کنید:
