محمدعلی فروغی معروف به ذکا الملک شخصیتی مهم در تاریخ معاصر ایران بوده و در برهه‌های حساسی مانند انتقال سلطنت قاجار به پهلوی و پهلوی پدر به پسر نقش کلیدی ایفا کرده است. کتاب یادداشت‌های کنفرانس صلح مجموعه یادداشت های روزانه وی در طی دورانی تقریبا دو ساله پس از پایان جنگ‌جهانی اول است. جنگی که در آن ایران با وجود اعلام بی‌طرفی متوجه خسارات مالی و جانی بسیاری شد و قحطی و تجاوز به خاک ایران از آثار آن دوران است. این متن کوتاه با هدف معرفی این یادداشت‌ها نوشته شده است.
تصویری که از فروغی در این یادداشت‌ها می بینیم دیپلمات اعزامی به کنفرانس صلح در حوالی ۴۰سالگی ست . کلام و رفتار دیپلماتیکش بالغ است. مورد توجه گروه‌های مختلف سیاسی ست. توان نوشتار و تحلیل سیاسی بالایی دارد و در هیات اعزامی وزنه است. دیسیپلین دارد و ایران‌دوستی و حب وطنش به وضوح از خلال نوشته ها قابل مشاهده است.
فروغی در این ایام تقریبا هر روز یادداشت نوشته است. این نظم در نوشتار به خواننده فرصت می دهد تا در جریان سیر وقایع و اوضاع و احوال تلاش های دیپلماتیک هیات ایران در پاریس و لندن در جریان کنفرانس صلح ۱۹۱۹ قرار گیرد. وی در این ایام رسما ریاست دیوان تمیز عدلیه را دارد و البته در هیات دیپلمات ارشد همراه مشاورالممالک وزیرخارجه وقت عازم سفر اروپا می‌شود. هدف از اعزام هیات تلاش جهت اثرگذاری بر تصمیمات قدرت‌های بزرگ در خصوص منافع ایران بوده است. در خلال یادداشت‌ها میبینم که فروغی مصمم بر اثرگذاری به نفع منافع ملی ایران است، اگرچه عدم حمایت هیات دولت که در همان احوال و در خفا در حال تنظیم قرارداد بدنام ۱۹۱۹ با انگلستان است، به وضوح از یادداشت‌ها بر می آید. شاید در دستگاه دولتی این اعزام بیشتر با هدف نشان دادن فعالیت انجام شده تا اراده جدی سطح بالا برای حفظ منافع ملی، اما به هرحال هیات اعزامی اقدامات و مذاکره های بسیاری می‌کند که قابل توجه است. این اعزام از تلاش‌های جدی دستگاه دیپلماسی ایران برای کسب منافع ملی در برهه‌ای حساس از تاریخ معاصر ایران بوده است.
این یادداشت‌ها از لحاظ اوضاع و شرایط سفر کردن در آن ایام و همچنین آشنایی با نحوه ارتباطات و سرعت انتقال پیام‌ها قابل توجه است. از خلال نوشته‌ها با جهت گیری های سیاسی فروغی آشنا میشویم و می بینیم فروغی اهل تياتر و گردش است و فضای فرهنگی پاریس در میان نوشته‌هایش پررنگ است.علاقه‌اش به خرید کتاب زیاد است و البته جا به جا در ایام سفر اشاره به کار کردن بر روی کتاب های خودش هم می کند.
فروغی در این سفر با شماری از افراد من جمله مشاورالممالک و انتظام‌الملک همسفر است و البته حین ماموریت و اقامت خود با شخصیت‌های دیگری که در آینده نقش های مهمی در تاریخ ایران بازی می‌کنند مانند حسین علا در تماس مداوم است. در خلال این نوشته ها با وجوهی از شخصیت رجال مهم آن عصر همچون نصرت الدوله فیروز وزیرخارجه پس از عقد قرارداد ۱۹۱۹ و ممتاز‌السلطنه وزیرمختار وقت در فرانسه آشنا میشویم. این نوشته‌ها همچنین آشنایی با احوال دستگاه دولتی ایران در آن دوران به دست می‌دهد که شایان توجه است.
اوضاع و احوال کنفرانس صلح و حواشی تشکیل مجمع ملل و همچنین اوضاع و احوال همسایگان ایران اعم از آذربایجان و ارمنستان در یادداشت‌هایش دیده می‌شود.
این یادداشت‌ها برای علاقه مندان به تاریخ معاصر گنجینه برجسته‌ای ست. ضروری برای نگاه به قرارداد معروف و بدنام ۱۹۱۹ با انگلستان، ضروری برای فهم وضعیت دنیای پس از جنگ جهانی اول که منجر به تغییرات بزرگی در آلمان و فروپاشی و تغییر در امپراطوری‌های اتریش مجارستان و عثمانی شد و ضروری برای زاویه‌ای از نگاه به فعالیت‌های اولیه سیاسی بلوشیک‌ها بعد از انقلاب ۱۹۱۷.
نظر شخصی فروغی نسبت به شاه در این نوشته ها جالب است. وی شاه را پول پرست و بی علاقه به وضعیت ایران توصیف می کند. این نظرات با اسناد و نقل قول هایی که سیروس غنی در کتاب ایران برآمدن رضاخان آورده همخوانی دارد.
حضور پررنگ علامه قزوینی که در این یادداشت‌ها به نام میرزا محمد خان از وی یاد می‌کند و از دوست های صمیمی وی به شمار می آید هم جالب است.در میان یادداشت‌ها به علاقه فروغی به علوم مختلف من جمله نجوم برمی‌خوریم و صد البته ادبیات و ابیاتی که جابه‌جا نقل می‌کند و از دیدارش با پروفسور ادوارد براون مستشرق معروف می‌گوید.
در آخر باید گفت قلم فروغی ارزش خواندن دارد و می توان از این طریق با سبک نوشتاری آن دوران آشنا شد. اشاره های فروغی به دخل و خرج‌هایش در پاریس و علاقه اش به گرفتن معلم و طبیب خارجی برای ایران در آن دوران از دیگر چیزهایی‌ست که در روزنوشته‌های فروغی به چشم می آید.
کتاب «يادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاريس دسامبر 1918 – 1920» به کوشش محمد افشين وفايی، پزمان فيروز بخش و به خواسته ايرج افشار تاليف شده است و توسط نشر سخن منتشر شده است.
برای مطالعه بیشتر در اوضاع و احوال سیاسی آن روزگار این کتاب‌ها را نیز پیشنهاد می‌کنم:
-صلحی که همه صلح‌ها را بر باد داد از دیوید فرامکین به ترجمه حسن افشار،نشر ماهی.
-برآمدن رضا خان برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها از سیروس غنی و ترجمه حسن کامشاد، نشر نیلوفر.
از فروغی یادداشت‌هایش در جوانی، یکسال قبل از مشروطه در ۱۳۲۱ قمری و کتاب دیگری با عنوان خاطرات فروغی ۱۲۹۳ تا ۱۳۲۰ به همت ایرج افشار منتشر شده است که آنها را نخوانده‌ام اما قاعدتا می‌توانند مکملی باشند برای ادامه مطالعه در خصوص فروغی و احوال سیاسی ایران در آن دوران.
