سته ضروریه، شش حالت ضروری برای ادامه حیات بشر است که اگر این شرایط به طور مناسب برای انسان فراهم نشود، حیات او تهدید خواهد شد
برای حفظ تعادل اخلاط در بدن و در نتیجه سلامت مزاج، لازم است مباحث سته ضروریه مورد توجه قرار گیرد.
سته ضروریه، شش حالت ضروری برای ادامه حیات بشر است که اگر این شرایط به طور مناسب برای انسان فراهم نشود، حیات او تهدید خواهد شد.
سته ضروریه عبارتند است از:
• هوای محیط
• استفراغ و احتباس
• خواب و بیداری
• حرکات نفسانی
• حرکت و سکون بدن
• خوراکی ها و آشامیدنی ها
هوا یکی از عناصر اصلی لازم برای جسم و روح می باشد. هوای اطراف ما هوای محض نیست بلکه با بخارها، دوده ها و هر چیزی در اطراف آن، آمیخته شده است.
خصوصیات هوای مطلوب
• آزاد باشد و بین سقف و دیوارها محبوس نباشد.
• صاف و پاکیزه باشد.
• عاری از مواد خارجی و سموم (دود و بخار و...) باشد.
• بخار مسیل ها، جنگل ها، کشتزارها، گردشگاه ها، دره ها و ... با آن مخلوط نشده باشد.
• گاه گاهی نسیمی در آن بوزد.
خصوصیات هوای نامطلوب
• هوای زیر و اطراف درخت هایی مثل گردو و انجیر و کشتزارهای کلم، برای تنفس، بسیار نامناسب است.
• هوای زمین های پست و هوای محبوس بین دره ها که به سرعت، گرم و به سرعت سرد می شوند، نامطلوب است.
• هوای محبوس بین دیواره های نمناک که در آنها آهک به کار رفته است و نیز هوای بناهای نوساز، هوای بدی است.
• سالم ترین هوا، هوایی است که موافق مزاج و طبیعت آن فصل باشد. افراط (مثل سرمای بیش از حد معمول زمستان) یا تفریط (مثل گرم بودن زمستان)، هوا را ناسالم می کند.
هوای گرم
گرم معتدل: خروج خون به سمت بیرون بدن و سرخی پوست.
گرم غیرمعتدل: گداختن خلط ها و سستی بدن.
گرم افراطی: سبب گداختن شدید، زردی رنگ، تعریق زیاد، کاهش ادرار، ضعف هضم و تشنگی مفرط.
هوای سرد
استواری بدن، تقویت هضم، نگهداری رطوبت ها در بدن، خشکی پوست، افزایش ادرار، کاهش مدفوع (به علت انقباض ماهیچه های مقعد و تبدیل بخش آبکی مدفوع به ادرار).
هوای مرطوب
نرمی پوست، طراوت و شادابی.
هوای خشک
خشکی پوست و پژمردگی بدن.
بهار
فصل بهار، معتدل است و باعث اعتدال خون و سرخی رخسار میشود. در این فصل، خلط های راکد، به جریان می افتند و بیماری های مزمن بروز می کنند؛ به خصوص اگر فرد در زمستان، زیاد خورده و کم ورزش کرده باشد. این امر، باعث دگرگونی خون، خون دماغ، انواع ورم و دمل و جوش، خواب آلودگی و بعضی از انواع سرفه می شود. جنبش های مفرط بدنی و روانی و خوردن گرمی ها، این مسائل را تشدید می کند.
بهترین کار در بهار، کم کردن خون (فصد، حجامت و ...) و کم خوردن و کم نوشیدن است. این فصل برای کودکان و نوجوانان، بهترین فصل است اما بلای جان دموی هاست که به خواب و خمیازه و کش آوردن بدن، گرفتارند. بهار برای سوداوی ها نیز، فصل خوشایندی می باشد.
تابستان
گرمای تابستان موجب کاهش نیرو و کم شدن کنش های طبیعی، زردی رخسار، بی خوابی و ضعف دستگاه گوارش می شود. در تابستان های بسیار گرم، لاغری و انواع تب ها شایع می شود. بیماری های تابستان، طولانی نمی شوند. گرمی هوا در افراد قوی، به پختن و دفع سریع تر خلط فاسد کمک می کند و در افراد ضعیف، این گرما فرد را ضعیف تر نموده و گاه موجب مرگز می گردد.
تابستان، فصل شادابی پیران است اما صفراوی ها (به خصوص صفراوی های جوان) در این فصل، عذاب میکشند.
در این فصل ورزش، طعام و جماع کمتر باید انجام گیرد و باید بیشتر استراحت کرد. همچنین پوشیدن لباس های نخی توصیه می شود. سکونت در مکان های خنک و نزدیک به آب روان که از هوای آلوده زندگی شهری دور باشد، بسیار مناسب است. درمان درد تابستان، پرهیز از افراط در جنبش ها و پناه آوردن به خنکی های مرطوب معتدل (هندوانه، خیار و ...) است.
پاییز
در این فصل، طبع هوا تغییر می یابد؛ نیروی فرد از تابستان، تحلیل رفته و خلط های سوخته در تابستان، به دلیل سرد شدن هوا، در بدن محبوس می شوند و مصرف میوه نیز افزایش می یابد؛ به همین علت پاییز، بیشترین بیماری ها را به ارمغان می آورد. این فصل باعث دردسر سوداوی ها است.
در پاییز باید از هر چه که باعث افزایش خشکی می شود دوری کرد. همچنین خواب روز، جماع، پرخوری و پرنوشی و زیاده روی در مصرف میوه در پاییز زیان بخش تر است. شب ها با معده پر و در جای خنک نباید خوابید و در آب سرد نباید نشست.
زمستان
در این فصل، گرما به درون بدن می رود؛ مصرف میوه کم می شود؛ مردم، بیشتر غذاهای سبک می خورند؛ بعد از غذا استراحت می کنند و به وسایل گرمازا پناه می برند؛ لذا در زمستان، دستگاه گوارش، بهترین حالت را دارد.
اکثر بیماری های این فصل، مانند ورم های سفید، زکام، ذات الریه، گلودرد و...، بلغمی هستند. این فصل مایه دردسر پیران و راحتی میانسالان است و بدترین فصل برای بلغمی مزاج ها است.
در زمستان باید لباس کافی و ترجیحا پشمی پوشید. حرکت، ورزش، افزایش غذا و گوشت و خوردنی های گرم در این فصل مفید است.
استفراغ یعنی زدودن سموم و مواد زائدی که در هر یک از مراحل هضم و متابولیسم مواد غذایی ایجاد می شود.
اگر فردی غذا به اندازه کافی بخورد ولی دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق کافی نداشته باشد دیر یا زود دچار مشکل خواهد شد؛ همچنین اگر فردی غذای کافی بخورد ولی بیش از اندازه دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق داشته باشد و به عبارت دیگر استفراغ بیش از اندازه داشته باشد نیز دچار مشکل می شود.
استفراغ به دو دسته تقسیم بندی می گردد:
استفراغ طبیعی: مانند دفع گازهای سمی از طریق ریه، دفع مدفوع، دفع ادرار، تعریق، عادت ماهیانه، عطسه، سکسکه، دفع باد، جمع شدن ترشحات در گوشه چشم هنگام بیدار شدن از خواب صبحگاهی، ترشحات واژن و دفع منی. این موارد هر کدام باید به اندازه متعادل انجام شود و افزایش و کاهش هرکدام می تواند به بیماری منجر شود.
نوع دیگر استفراغ های طبیعی وقتی اتفاق می افتد که مواد زائد بیش از اندازه در بدن جمع شده است و بدن سعی می کند به طریقی این مواد زائد را دفع کند؛ مثل اسهال، خونریزی از بینی، سرفه، تب و آبریزش از بینی. در این نوع از استفراغ های طبیعی معمولا علائم خفیف و مدت آن محدود است.
استفراغ عمدی: در این مورد طبيب متوجه می شود که مواد زائد و سموم در بدن ذخیره شده اند و قوای طبیعی بدن نتوانسته اند به اندازه کافی آن ها را دفع نمایند و در اینجا طبیعت نیاز به کمک طبیب دارد. طبیب با ایجاد اسهال، تعریق، افزایش ادرار، فصد، حجامت، سونا و یا تدابیر روحی و روانی و تدابیر دیگر به یاری طبیعت می شتابد و به سیر طبیعی دفع مواد زائد و سموم کمک می کند.
قی
خارج کردن محتویات معده، چه در اثر داروهای قی آور و چه به وسیله غذا را قی می گویند که روشی برای پاکسازی دستگاه گوارش فوقانی و اعضای مجاور محسوب می شود.
بر اثر حرکات آدمی در بیداری و گردش دائمی حرارت غریزی، به تدریج، روح و نیز اخلاط بدن، دچار تحلیل می شوند که حاصل آن ضعف قوت روح، درماندگی، سستی، تباهی اندیشه و رأی و ... است. بنابراین، انسان نیاز به حالتی دارد که این مشکلات را جبران نماید.
خواب، شبیه ترین حالت به سكون است، بنابراین اثرات مثبت خواب برای سکون و آرامش هم قابل اثبات است. سکون و آرامش مثل خواب، قوای طبیعی را تقویت می کند و باعث تقویت هضم غذا می شود. همچنین رطوبات تحلیل رفته را جبران میکند و دفع فضولات از راه روده و مثانه را آسان می سازد.
ماهیت خواب
در طول بیداری، به تدریج، رطوبتی صاف و پاکیزه، از سوی جسم به سمت دماغ متصاعد میشود که بین این دو، حائل می شود و قوت نفس را از کار کردن باز می دارد. این رطوبت، مشابه ابری است که از تابش خورشید بر دریا به وجود می آید و مانع از رسیدن نور به دریا می شود.
آثار خواب طبیعی
• خواب، حرارت غریزی را به درون بدن می برد و متوقف می کند و مانع از تحلیل آن می شود؛ بنابراین باعث قدرت گرفتن تمام قوای طبیعی بدن می شود.
• درونی شدن حرارت غریزی، سردشدن سطح بدن و نیاز به پوشش در خواب را به دنبال دارد.
• درونی شدن حرارت غریزی باعث بهتر شدن هضم غذاها و نیز پختن خلط ها و مواد موجود در بدن می شود. این مسأله از جهتی سوخت بدن را فراهم و از سوی دیگر آن را برای دفع مواد زائد آماده می کند. به عبارت دیگر، خواب، موادی که آمادگی هضم یا پختن را دارند؛ گرم می نماید، آن ها را با خون، هم مزاج می کند؛ این گرمی در سراسر بدن پخش می شود و بدن با حرارت غریزی پر می شود.
• در خواب، همه استفراغ های بدن (به جز عرق) کم می شوند و لذا قوای بدن حفظ، و درماندگی از بین می رود. فقط تعریق در خواب زیاد می شود که ناشی از کامل بودن هضم است نه ناشی از استفراغ. تعریق بیش از حد در خواب نیز می تواند علل مختلفی داشته باشد که شایع ترین آن، پرخوری است.
• به علت تحلیل کمتر و هضم کامل تر، رطوبت بدن در خواب بالا می رود.
• بیشترین بهره را از خواب، دماغ می برد.
نکات ضروری در مورد خواب
خواب اگر از حد بیشتر شود، اثراتی معکوس خواهد داشت و با احتباس حرارت غریزی، قوت ها را کاسته، نیروی نفسانی را گند، کم احساس و مغز را سنگین می کند.
در بی خوابی، به علت زیاد بودن تحلیل و استفراغ، حرارت و خشکی بدن زیاد می شود و صفرا غلبه پیدا می کند.
خواب روز موجب افزایش بلغم، نزله، تباهی چهره، بزرگی طحال، کسالت و کم شدن اشتها خواهد شد.
خوابیدن در حال گرسنگی باعث ضعف حرارت غریزی و لاغری بدن می شود. یکی از دلایلی که خواب بامداد مناسب نیست این است که در آن هنگام غذای شب قبل هضم شده و معده خالی شده است.
اگر در وقت خواب، شکم از غذا پر باشد (پرخوری) و هضم دچار مشکل شود، بدن دچار سردی خواهد شد.
آداب قبل از خواب
• خوردن شام سبک چند ساعت قبل از خواب
• اعتدال در خوردن
• مسواک زدن
• تخلیه مثانه قبل از خواب
• وضو گرفتن
• پناه بردن به قرآن و اذکار سفارش شده
• رو به قبله خوابیدن
محیط خواب
• آرام و کم نور
• نخوابیدن در آفتاب
• دمای مناسب بر حسب مزاج
• لباس مناسب بر اساس مزاج شخص و مزاج فصل
• نخوابیدن روی زمین های سرد و نمناک
خواب در طبایع مختلف
صفراوی ها به ۶ الی ۷ ساعت خواب شبانه نیاز دارند.
برای دموی ها ۶ الی ۷ ساعت خواب در شب کافی ست.
بلغمی ها سعی کنند از ۸ ساعت بیشتر نخوابند.
سوداوی ها باید شب ها زود به رختخواب رفته و ۶ الی ۷ ساعت خواب برای این افراد کافی است.
خواب قیلوله
خواب قیلوله حدود ۱۰ دقیقه تا نیم ساعت قبل از ظهر شرعی است.
خواص خواب قیلوله
• این خواب حدود ۴ الی ۶ ساعت کارآیی افراد را افزایش می دهد.
• برای بیماران قلبی مفید است
• برای فشار خون مفید است
• به عملکرد فکر و ذهن انسان کمک می کند.
از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران، اعراض نفسانی جایگاه بسیار مهمی در سلامت انسان دارند. حالات روحی و روانی مانند خشم، نگرانی، غم، خجالت و ترس نیز مانند سایر اعمال طبیعی بدن، جزء اعمال طبیعی بدن می باشند و بروز هر یک از این حالات موجب تعادل در مزاج اصلی انسان می گردد و سلامتی و سعادت بشر را به ارمغان می آورد.
افزایش و کاهش این حالات که مستقیم و غیر مستقیم روی متابولیسم، گردش خون، تنفس، ترشحات دستگاه گوارش و غدد داخلی و عضلات تأثیر دارند، می توانند معضلات و مشکلات پیچیده جسم و روان را برای انسان به وجود بیاورند.
نباید با بروز طبیعی و منطقی این حالات روانی مقابله نمود و البته افراط و تفریط در این حالات روانی نیز پسندیده نمی باشد.
مزاج برخی از حالات روحی
• خشم = گرم و خشک
• هیجان = گرم و خشک
• نگرانی = گرم و تر
• ترس = سرد و تر
• افسردگی = سرد و خشک
• غم = سرد و خشک
افراد باید بدانند که حالات روحی و روانی به شدت بر بدن تأثیر می گذارد و اگر بی رویه و بدون داشتن تدبير، افراد با یک حالت روحی مث غم در مدت زمان طولانی رو به رو باشند، بدنشان روز به روز به سمت سردی گرایش پیدا می کند.
حرکت و سکون یعنی حرکاتی که به علت توانایی یا ناتوان بودن بدن، از انسان سر می زند و کمی یا زیادی این حرکات کنش ها و تغییراتی را در بدن بوجود می آورند.
ورزش در طب سنتی اسلامی
بوعلی سینا مهمترین تدبیر در حفظ سلامتی را در درجه نخست حرکت، سپس تدبیر غذا و تدبير خواب می داند و از این روسخن خود را با تدبیر ورزش آغاز می کند.
خصوصیات ورزش صحیح و سالم
• در حدی که رنگ و روی انسان، سرخ شود و عرق او درآید کفایت می کند. (پرهیز از ورزش های سنگین)
• نوع و میزان ورزش، باید بر اساس سن، جنس، مزاج، فصل و... تعیین شود.
• در ورزش، حرکات مفاصل باید دارای نیروی مقابل و کنترلی باشد و حرکت سریع مفصل تا انتهای دامنه حرکتی، بسیار خطرناک است.
• ورزش های غیر ایزومتریک (وزنه برداری، پرورش اندام و ...) اصولاً هیچ یک از اهداف ورزش طبی را برآورده نمی کنند.
• نیاز بانوان به ورزش کردن، بسیار کمتر از آقایان است، به نحوی که اغلب، همان فعالیت روزانه، برای سلامتی آن ها کفایت می کند. (فعالیت های سنگین ورزشی، سلامتی بانوان را به شدت به خطر می اندازد.)
مضرات ورزش سنگین
ورزش های سنگین یعنی ورزش هایی که بیش از حد معمول باشند؛ این نوع ورزش ها نه تنها ارزش درمانی ندارد، بلکه یک نوع خودکشی محسوب می شوند.
رعایت شرایط مناسب ورزش در دریافت نتیجه مطلوب ضروری است. بنابراین بر اساس عواملی مانند سن، جنس، مزاج، نوع تغذیه، بیماری های شخص، فصل، اقلیم محل زندگی و... نوع ورزش هر فرد با دیگری متفاوت است.
آب و غذا ضروری ترین نیاز اولیه انسان ها است. از نظر طب سنتی ایران، انسان ها با یکدیگر تفاوت مجزایی و ساختمانی دارند و هر یک کتاب جداگانه ای محسوب می شوند. طب سنتی ایرانی اسلامی، توجه زیادی به امر تغذیه در دو حیطه پیشگیری و درمان دارد و بدون شک یکی از عوامل مؤثر بر وضعیت سلامت، تغذیه است. بر این اساس واجب است که با توجه به مزاج شخص و مشخصات بدنی او، تدبیر غذایی مناسب و تدابیر دیگر تجویز گردد.
در این مکتب، برای مزاج های مختلف، غذاها و نوشیدنی های مختلف در نظر گرفته شده و همچنین اصول صحیحی در خصوص نحوه خوردن و آشامیدن به ویژه پرهیز از روی هم خوری، پرخوری و زمان مناسب تغذیه با ذکر دلایل برای هر یک از آن ها را مورد تأکید قرار داده است.
پس به همین علت لازم است انسان علاوه بر رعایت مسائل الهی در هنگام تهیه غذا، دقت کافی در انتخاب آنچه که خورده و آشامیده می شود، داشته باشد تا تعادل مزاجی و سپس نفسانی او به هم نخورد و بتواند راه حق و حقیقت را بیابد.
طبقه بندی غذاها از نظر طب سنتی
از منظر طب سنتی، خوراکی ها به چند دسته تقسیم می شوند که در زیر به معرفی برخی از آن ها می پردازیم.
غذای لطيف: غذای لطیف غذایی است که وقتی بدن روی آن اثر می کند، به سرعت هضم می شود و مورد استفاده اندام ها قرار می گیرد و قوای مدبره بدن به سرعت آن را آماده مصرف می کند.
غذای کثیف: غذاهایی که قوای طبیعی بدن برای استفاده از آن ها باید زحمت زیادی بکشد تا آن را آماده مصرف اندام ها نماید و از طرف دیگر مواد زائد آن ها هم زیاد است.
غذای معتدل: غذای معتدل برای افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب است.
صالح الكيموس: غذاهایی که از نظر تولید اخلاط در بدن متعادل بوده و اخلاط صالحه ایجاد کرده و در مزاج فرد، تغییر محسوسی ایجاد نمی کنند.
فاسد الكيموس: غذاهایی که میزان کمی خون و یا میزان زیادی صفرا تولید می کنند و اخلاط غير معتدل از آن ها حاصل می شود.
آداب غذا خوردن
• هنگام گرسنگی بر سر سفره بنشینید.
• از غذاهای حلال و طیب استفاده نمایید.
• با یاد و نام خدا غذا را آغاز نمایید.
• غذا خوردن را با سبک ترین غذاها آغاز نمایید.
• با دست راست غذا بخورید.
• لقمه های کوچک بردارید.
• غذا را خوب بجوید.
• در بین غذا آب نیاشامید.
• قبل از احساس سیری از غذا دست بکشید.
• نیم ساعت قبل از غذا و ۲ ساعت بعد از غذا آب نخورید.
• قبل و بعد از غذا کمی نمک مزمزه کنید.
