حدود 8 تا 9 هزار سال قبل, انسان ها درکنار رودخانه ها در کنار هم جمع شده و تمدن ها را تشکیل دادند. این تمدن ها در ابتدا در حاشیه رودخانه ها زندگی میکردند و پس از افزایش جمعیت, کم کم از آن دور شدند. به همین دلیل برای حمل غذاهایشان از کنار رودخانه به منازل, سبد بافی میکردند و برای سبد بافی از گیاهان کنار رودخانه استفاده مینمودند. گل جمع شده در کف سبد بعد از خشک شدن, سفت میشد. این ماده سفت که امروزه به آن سفال میگوییم, آب را از خود عبور نمیداد و به همین علت اولین جرقه در ذهن بشر برای ذخیره آب زده شد. آنها از خاک و آب گلی درست کردند و آن را به شکل ظروفی در آوردند و در زیر نور خورشید میگذاشتند تا خشک شود. و این, سرآغاز پیدایش سفال بود.
بسیاری منشا اصلی سفال را در سومر یا شومر ( سرزمینی در عراق کنونی) میدانند. ولی سالها قبل در حفاری های انجام گرفته در جیرفت, لوح هایی سفالین پیدا شد. این لوح ها پس از بررسی های اولیه به کشور فرانسه و سپس به آمریکا رفت و پس از آزمایشات فراوان درباره ی مواد تشکیل دهنده و پرتو نگاری ها و بررسی های دقیق تر مشخص شد که این لوح به حدود 6000 سال قبل از میلاد مسیح بازمیگردد. یعنی کمی قبل تر از تمدن سومر. البته هنوز گمانه زنی ها بر سر تاریخ پیدایش سفال بسیار است. اما آنچه مسلم است, این است که ایران, جزو اولین کشورها در ساخت و تزئین سفال بوده است.
سفالگری را میتوان از اولین صنایعی نامید که بشر اختراع کرد. اما سفالگری از ابتدایی ترین تمدن ها تا به امروز تغییرات و پیشرفت های بسیار زیادی داشته است. در ابتدا سفال ها فقط ظروفی نا زیبا برای نگهداری آب و غذا بودند که به روش هایی قدیمی تر از چرخ سفالگری, مثلا فتیله ای تولید میشد اما به تدریج به اشکال مختلف درآمده, صیقل خوردند, رنگ شدند و لعاب رویشان را پوشاند تا به شکلهای امروزیشان درآیند.
سفال ها در ابتدا کج و کوله و دارای رنگی نزدیک به قرمز بودند که این رنگ بخاطر وجود آهن در خاک رس بود. سپس مردمان آن زمان که دل خوشی از ظاهر ظرف هایشان نداشتند, سفال ها را به اشکال مختلف درآوردند و در شکل ظاهری آن تغییرانتی ایجاد نمودند. سپس آن را با سنگهایی صاف صیقل دادند و سطحش را یکدست کردند.میتوان گفت مصریان اولین قومی بودند که سطح سفال هایشان را صیقلی میکردند.
اما نقطه عطف سفالگری زمان اختراع چرخ سفالگری بود. پس از صاف کردن سطح سفال, متوجه شدند که میتوان با تراشیدن و کنده کاری کردن, اشکال زیبایی روی سفال بوجود آورند. اینجا بود که دست بکار شدند و از درختان, تخته هایی صاف اما نازک درست کردند تا بتوانند آن را بچرخانند و راحت تر کار کنند. تحقیقات نشان میدهد که ایرانیان باستان جز اولین و ماهرترین اقوامی بودند که بر روی ظروف سفالین خود نقش و نگار میکشیدند و اینکار را بسیار ظریف و هنرمندانه انجام میدادند.
اما کار به همینجا ختم نشد. سفال در آن زمان در زیر نور خورشید خشک و سفت میشد, اما اینکار هم زمان بر بود و هم در فصولی مثل زمستان امکان پذیر نبود. پس در حدود 3000 سال پیش از میلاد اولین بار مصریان تصمیم به ساخت کوره هایی برای پختن سفال گرفتند. البته در آن تاریخ بشر بیشتر از فلزات برای تهیه ظروف استفاده مینمود و تا 2000 سال بعد استفاده از سفال بسیار کم شد.اما کوره ها نقش مهمی در توسعه سفالگری داشتند.
در دوران هخامنشیان تصمیم به ساخت تخت جمشید و کاخ شوش گرفته شد. دیوارهای این دو سازه بی نظیر نیاز به زیبا سازی داشت و مهندسان آن زمان توانستند لعاب را درست کنند و آن را بر روی سفال ها بریزند و طرح هایی زیبا خلق کنند و به اینصورت سفال هایی ظریف, لعاب کاری شده و زیبا که در زیباسازی این بنا ها مورد استفاده قرار گرفت, باعث رونق گرفتن مجدد سفال شد و این رونق ادامه پیدا کرد تا جایی که در دوران ساسانی علاوه بر کوره های معمولی سفال, کوره هایی مخصوص سفال های لعابی بوجود آمد. در این دوران بیشتر این سفال های زیبا با رنگهای آبی و فیروزه ای تزئین میشدند و رفته رفته لعاب ها به رنگ سفید در آمد و بجای رس قرمز, از رس سفید استفاده شد تا سفالینه هایی سفید رنگ بدست آید.
سفال پس از آن نیز مورد استفاده قرار میگرفت اما دوران صفوی را میتوان دوران اوج سفالگری نامید. سفال های بجا مانده از آن دوران عمیقا زیبا هستند و نقش و نگارهایی با رنگ های فراوان آنها را به ظروفی اصیل تبدیل کرده است که امروزه میتوان زیبایی این صنایع دستی ایران را در بسیاری موزه ها دید. صفویان از سفال های لعاب دیده در همه جا و به همه عنوان استفاده میکردند. از کاسه و گلدان تا کاشی کاری دیوار ها و معماری و طرح های ساختمانی. در واقع کاشی ها جز لاینفک طراحی های این دوران است.
اما تغییر و تحولات سفال فقط محدود به شکل ظاهری آنها نبود. بلکه ابتدایی ترین نوع سفال از خاک هایی شن مانند و کمی هم گیاه و آب درست میشدند اما امروزه خاک رس قرمز, محبوب ترین خاک برای تهیه سفال است. البته اگر کمی با سفال و بخصوص سفالگری در ایران آشنا باشید میدانید که مناطق مختلف ایران در سفالگری با یکدیگر متفاوتند و میتوان سفالینه هایشان را از هم تشخیص داد. این تفاوت هم به نوع خاک مورد استفاده, طرح و نقوش زده شده و رنگ های بکار رفته در آن بازمیگردد. شناخته شده ترین شهر ایران در زمینه سفالگری, لاجین در همدان است اما بطور کلی آن روزها این نوع از صنایع دستی ایران در 4 منطقه تولید میگردید.
سفالگری اما روش های بسیاری زیادی دارد که به برخی از روش های سنتی آن میپردازیم
همانطور که گفته شد سفال ها ابتدا فقط برای نگهداری آب و مواد غذایی استفاده میشدند اما با پیشرفت سفالگری و افزایش نیازهای انسان, سفال نیز خود را با آن تطبیق داد. امروزه سفال یکی از صنایع دستی پرکاربرد بشمار میرود و در انواع لوازم تزئینی و لوکس و مجسمه سازی گرفته تا استفاده در صنایع ساختمانی کاربرد های فراوان دارد.
از کاربردهای سفال صحبت فراوان است و در این مطلب کوتاه نمیگنجد اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید سفال برای سلامتیتان هم مفید است.
امروزه بسیاری از کارشناسان تغذیه بر این باورند که بهتر است بجای استفاده از ظروف پلاستیکی یا فلزی, سفال ها را جایگزین کنیم.
ظروف پلاستیکی که متاسفانه در جامعه امروز نقش پر رنگی دارند بسیار خطرناک و مضر هستند و به هیچ عنوان نباید در دماهای بالا و پایین قرار گیرند. ظروف آهنی نیز میتوانند با نشست فلز به انواع مواد خوراکی برای سلامتیمان بسیار مضر باشند. اما ظروف سفالی علاوه بر نداشتن تمام ضررهای گفته شده, میتوانند برای سلامتیمان مفید هم باشند.
برای مثال آب نگهداری شده در سفال میتواند سطح تستسترون را بدن افزایش دهد. همچنین سفال ها یکی از تصفیه کنندگان آب نیز هستند.
از سفال ها میتوان برای پخت و پز نیز استفاده کرد و با توجه به اینکه سفال ها حرارت را به کندی از خود عبور میدهند میتوانند برای پخت غذاهایی مانند آبگوشت یا قرمه سبزی که نیاز به مدت زمان طولانی برای پخت و پز دارند بسیار بهتر از ظروف دیگر عمل کنند.
البته این نکته نیز حائز اهمیت است که ظروف سفالی لعاب ندیده برای نگهداری آب بسیار مناسبند اما نباید از آنها در آشپزی استفاده نمود و بهتر است در آشپزی از ظروف سفالی لعابدار استفاده کرد.
حال بلند شوید و برای خودتان یک دکوری سفالی سفارش دهید و از نگاه کردن به این آینه گذشتگان, لذت ببرید.
به آپارات ما هم سری بزنید
