من کلاً اهل فیلم و سریالم، مخصوصاً وقتی پای مستندهای اجتماعی و تکنولوژیک وسط باشه. تعطیلات نوروز امسال فرصتی شد که یه نگاهی به لیست مستندهایی که ماهها پیش بوکمارک کرده بودم بندازم، و بینشون مستند The Great Hack (محصول ۲۰۱۹، که میتونید تو پلتفرم ۳۰نما پیداش کنید) رو انتخاب کردم. مدتها بود دلم میخواست با ذهن باز و وقت کافی ببینمش، و حالا که دیدمش، احساس میکنم خیلی بیشتر از یه فیلم دیدم—یه زنگ هشدار جدی برای ما طراحها، درباره اینکه طراحیهامون تا چه حد میتونن زندگی آدمها رو تحتتأثیر بذارن، اونم گاهی بدون اینکه خودشون بدونن.
از اون فیلمهاست که بعدش نمیتونی راحت برگردی سر کار و به فرم بعدی ثبتنام یا یه نوتیفیکیشن کوچیک به چشم یه «جزئیات ساده طراحی» نگاه کنی.
موضوع چیه؟
ماجرا از جایی شروع میشه که یه شرکت به اسم Cambridge Analytica با دسترسی به دادههای میلیونها نفر، تونست تو انتخابات آمریکا و Brexit تأثیر بذاره. بدون اینکه بیشتر اون آدمها اصلاً بدونن دادههاشون داره چطوری استفاده میشه. یعنی طراحی برای تغییر رفتار… اما نه در مسیر بهبود تجربه، بلکه برای جهتدهی افکار، احساسات و تصمیمات سیاسی!
🔍 از دید یه طراح محصول و خدمات، این مستند چند تا سؤال خیلی جدی برامون مطرح میکنه:
۱. آیا ما طراحیم یا مهندسین دستکاری رفتاری؟
وقتی طراحی محصول به این سمت میره که بفهمیم کاربر چی دوست داره، چجوری فکر میکنه و چه چیزی میتونه روش اثر بذاره، همه چیز عالیه… تا وقتی که این آگاهی تبدیل به ابزار کنترل نشه.
تو مستند میبینیم که دادههای روانشناختی کاربران (مثل تیپ شخصیتی) استفاده شدن برای طراحی پیامهایی که دقیقاً روی نقاط ضعف عاطفیشون اثر بذاره.
بهجای کمک به تصمیمگیری بهتر، این مدل طراحی به سمت «مهندسی رفتار» میره. و این همون مرزیه که ما باید خیلی آگاهانه حواسمون بهش باشه.
۲. آیا کاربر فقط یه منبع دادهست؟
ما همیشه میخوایم بفهمیم کاربر کیه، چی میخواد و چطوری فکر میکنه. اما وقتی شروع میکنیم به تحلیل رفتارش بدون رضایت واقعی، وقتی دادههاش از یه فرم سادهی تست شخصیت یا لایک یه پست اینستاگرامی جمع میشن، اونوقت دیگه داریم حریم شخصی رو با پای خودمون لگد میکنیم.
طراحی با احترام به کاربر یعنی ساختن تجربهای که هم باهوشه، هم محترمانه.
۳. اعتماد واقعی چطور ساخته میشه؟
اعتماد تو طراحی خدمات فقط با UI قشنگ ساخته نمیشه.
وقتی میخوایم داده بگیریم، آیا واقعاً شفافیم؟ آیا به زبان ساده میگیم این داده قراره کجا استفاده بشه؟
یکی از تلخترین بخشهای The Great Hack اینه که خیلی از آدمها اصلاً نمیدونستن همچین چیزی داره پشت پرده اتفاق میافته. این یعنی ما طراحها باید همیشه خودمون رو جای اون کسی بذاریم که داره با محصول ما زندگی میکنه. شفافیت نه یه آپشنه، نه یه کار اخلاقی اضافه؛ یه ضرورت طراحی انسانی و پایدارِ.
۴. طراحی با مسئولیت یعنی چی؟
ما توی هر پروژهای انتخاب داریم. میتونیم تجربهای بسازیم که باعث بیشتر شدن آگاهی کاربر بشه، یا کاری کنیم توی یه تونل تاریک بیخبری گم بشه.
این فیلم مستند بهمون نشون میده که «طراحی برای اثرگذاری» چقدر میتونه خطرناک بشه اگه بدون اخلاق و مسئولیت همراه باشه. ما داریم آینده آدمها رو طراحی میکنیم، حتی اگه فقط داریم یه فرم یا یه صفحه فرود ساده طراحی میکنیم.
پس چی یاد میگیریم؟
بهعنوان یه طراح، بعد از دیدن این مستند شاید بد نباشه از خودمون بپرسیم:
• آیا طراحی من به رشد کاربر کمک میکنه یا فقط قراره کاری کنه که بیشتر کلیک کنه؟
• آیا دادههایی که جمع میکنم واقعاً لازمه؟ و با رضایت واقعی گرفته شدن؟
• اگه خودم جای کاربر بودم، از این تجربه حس امنیت و احترام میگرفتم؟
به نظرم فیلم The Great Hack به ما یادآوری میکنه که طراحی فقط ساختن چیزهای «قابل استفاده» نیست، بلکه ساختن چیزهایییه که باید «قابل اعتماد» باشن. ما فقط طراح صفحه و تجربه نیستیم، طراح اثرات بلندمدتیم و شاید وقتشه بیشتر از همیشه به اخلاق طراحی، عدالت دادهمحور و آیندهای که با طراحیهامون میسازیم فکر کنیم، و اگر هم حوزه اختیاراتمون تو پروژهها و یا سازمانمون محدوده حداقل این نگاه رو به تیم تزریق کنیم.
سوده محمدآبادی
طراح محصول و خدمات | تفکر طراحی در کسبوکار
