از دلایلی که اصلاح‌طلبان منتقدان خود را به انقلابی‌گری و آنارشیسم براندازانه و یا اندیشیدن در برج عاج محکوم می‌کنند، این است که معجونی ناساز از ترکیب الهیات سیاسی اسلامی و سکولار سرکشیده‌اند و مَست از سهم خود در قدرت حاکم، تاب دیدن واقعیت را ندارند. واقعیت تعارض، دوپارگی و شکافی که در ساختار قدرت بعد از به انتها رسیدن دوره‌ی کاریزماتیک اولیه پدید آمده و در نهایت آن را به حالت تعلیق و بی‌تصمیمی برده است.
در کنار تظاهر به ندیدن واقعیت، کارکرد آن‌ها تربیت نسلی از تکنوکرات‌های بی‌خاصیت و تقلیل دادن سیاست‌ورزی به کارشناسی‌کردن پشت میزها بوده است. کمی آن طرف‌تر بین اصول‌گرایان و تئولوگ‌های محافظه‌کار هم اوضاع بهتر نیست. در فقدان سیاست، رویاهایی مثل تمدن نوین اسلامی، محور مقاومت، عمق استراتژیک، جمهوری سوم و چپ نو اسلامی آن‌جا شکل گرفته‌اند.
موضوعی که هیچ نیرویی نسبت خود را با آن روشن نکرده، «نفع عمومی ایرانیان» است. بار آوردن شهروندانی آزاد و مسئول که چنان قوی شوند که بتوانند برای پاسداری از حقوق خود نهاد قانون تأسیس کرده و از آن حفاظت کنند.
کارکرد و تحقق تاریخی این نیروها را از هر نوع که باشند اصلاح‌طلب یا اصول‌گرا می‌توان روی یک طیف تصور کرد. در یک سوی طیف محافظه‌کاری و نصیحت‌نامه‌نویسی به سبک قدما است، تمسک به معنویت و برحذر داشتن مسئولان از ستم به رعیت؛ تا شاید عدالت پیشه کنند. در میانه‌ی طیف، عَلَم‌کردن انتخابات با این باور که صندوق رأی به تنهایی کار احزاب دوپایی را می‌کند که پایی در قدرت و پایی در جامعه دارند. با این کار فقط به این توهم که تا روز سعادت ایران فقط چند صندوق یا انتخابات یا جنبش دیگر باقی‌مانده است، دامن زده‌اند. در انتهای دیگر طیف با رادیکالیسم انقلابی آرمان را به جای واقعیت نشانده، دست در دست عده‌ای خارج‌نشین، چریک و مبارز انقلابیِ برانداز تحویل می‌دهند و در نهایت هم کارشان به حمایت از دیکتاتوری صالح می‌کشد.
به نظرم هر برش از این طیف را باید جداگانه آسیب‌شناسی کرد. ولی به اجمال، هیچ‌یک قادر به تشخیص تعارضی که آن‌ها را فرا گرفته نبوده و بلوغ یا جسارت خروج از آن را ندارند. آیا راهی برای دیدن این تضاد هست؟ با عبور از دوگانه‌ی جعلی اصلاح و انقلاب چه امکان دیگری هست؟
بله هست. امکانِ دیگر، فلسفه‌ی سیاسی است. اگر انضمامی بگویم در ایران می‌شود بازگشت به پرسش مشروطه.
فلسفه رقیب الهیات سیاسی است و توانایی مستقیم چشم دوختن به قدرت و شناختن آن را دارد. فلسفه‌ی سیاسی به انسان امکان می‌دهد با تکیه بر عقل و عرف خود سامانی سیاسی برای سر و شکل دادن به کارها تأسیس کند. ما در ایران نخستین بار در موعد مشروطه فهمیدیم که می‌شود با قانونی برخاسته از عرف هم کار ملک و مردمان را سر و سامان داد. در این سامان عرفی، قدرت حاکم مفروض گرفته نمی‌شود؛ بلکه دائماً به پرسش کشیده می‌شود. قدرت حاکمیت را نه با نصیحه‌الملوک، بلکه با زور قانون به عقب می‌رانند و حق مردم را با قدرت قانون مطالبه می‌کنند. اما ایده‌ی قانون برای محافظت از خود نهاد می‌خواهد و نهاد را کسانی می‌توانند تأسیس کنند که آزادی‌خواه، وارسته و باشهامت باشند.
در تاریخ ما دانایانی انگشت‌شمار بوده‌اند که فهمیدند الهیات سیاسی را نه می‌توان اصلاح کرد و نه بر علیه‌اش انقلاب کرد و آن را برانداخت. چرا که اصلاح‌گران ناگزیر مجذوب قدرت حاکم مطلق شده و آلت دست او خواهند شد، چنان که شده‌اند. انقلابیون هم برای آرمان‌شهری که از فرط آسمانی بودن نمی‌تواند روی زمین بایستد، شمشیر چوبی بر هوا خواهند زد چنان که می‌زنند. به واقع این دو نه بدیل یکدیگر، بلکه مکمل هم‌اند.
الهیات را فقط می‌توان از نو تأسیس و تجدید کرد؛ که جز با نقد رادیکال مبادی الهیاتی موجود ممکن نیست. تنها پس از آن است که می‌توان امیدوار به صورت‌بندی اندیشه و عاملیت و سوژگی در زمین سیاست بود. راه‌حل فقط در صورت حکومت نیست. البته سوژگی لازم است نسبتی با نفع عمومی داشته باشد و گر نه در تاریخ ایران چه بسا سوژگی‌هایی که توسط ایدئولوژی‌ها مصادره به مطلوب شده‌اند. پس مسأله نه فقط سوژگی، بلکه به‌کار بردن آن در معماری نهاد قانونی است که در پیوند با حافظه‌ی تاریخی و ناخودآگاه فرهنگی ما باشد.
نوعی نزدیکی بین فراست علم و شهامت عمل لازم است که نهاد حاکمیت، جامعه و قانون در جای مناسب خود قرار بگیرند. چنین امیدی در افق نزدیکی نیست؛ چون نیروی لازم برای تحقق آن وجود ندارد. ولی پرسش از چگونگی‌اش را باید همواره در پیش چشم داشت و نیروی لازم برای آن را تحصیل کرد. اگر ما به این پرسش فکر نکنیم و فراموشش کنیم، باز هم دیگران با رویاهای خودشان به جای ما عمل خواهند کرد.
