تعریف مهارت حل مسئله (Problem Solving) عبارت است از یک فرایند شناختی رفتاری که توسط خود فرد هدایت شده و او سعی می کند با کمک آن راه حل های موثر یا سازگارانه ای برای مسائل زندگی روزمره خویش پیدا کند. به این ترتیب حل مسئله یک فرایند آگاهانه، منطقی، تلاش بر و هدفمند است. حل مسئله شامل تشخیص علل احتمالی یک مسئله و تهیه برنامه ای عملی برای حل آن مشکل است.
مهارت حل مسئله، یکی از مهارت های زندگی بوده و به توانایی ما برای حل مشکلات به صورت موثر، به موقع و بدون هیچ گونه موانع اشاره دارد و شامل مراحل توانایی شناسایی و تعریف مسئله، ایجاد راه حل های جایگزین، ارزیابی و انتخاب بهترین گزینه و اجزای راه حل انتخاب شده است. دریافت کردن بازخورد و پاسخ مناسب به راه حل نیز بعدی ضروری از مهارت حل مسئله است.
مردم همواره برای مواجهه با مشکلات در زندگی شخصی و حرفه ای خود از مهارت حل مسئله کمک می گیرند که استفاده موثر از این مهارت اغلب نیازمند انجام گام به گام مراحل آن و به کار گرفتن یک چارچوب تعیین شده حل مسئله است.
وقتی مشکلتان ساده است، معمولا روش حل مسئله آشکار است و به راه‌حل های پیچیده نیازی نیست؛ بنابراین وقتی از این رویکرد استفاده می‌کنید، احتمالا مشکل شما پیچیده و درک آن دشوار است، زیرا شبکه‌ای از موضوعات مرتبط با هم وجود دارد.
خبر خوب این است که ابزارهای بی‌شماری وجود دارند که می‌توانید از آنها برای درک این آشفته‌بازار و آشنایی با تکنیک های حل مسئله استفاده کنید. بسیاری از این ابزارها به شما کمک می‌کنند تا تصویر شفافی از موقعیت کنونی به دست آورید.
نمودار های وابستگی (Affinity Diagrams) ابزاری است که برای سازماندهی بخش‌های مختلفی از اطلاعات، در درون‌مایه‌های مشترک و کشف روابط بین آنها مفید است.
ابزار محبوب دیگر حل مسئله، نمودار «علت و معلول» (Cause-and-Effect Diagram) است. برای تولید راه‌حل‌های مناسب، باید درک درستی از علل بهوجودآمدن مشکل داشته باشید. برای نمونه، نمودارهای علت و معلول نشان می‌دهند که نبود آموزش صحیح، می‌تواند مشکلات را بزرگ‌تر کند؛ همچنین این ابزار می‌تواند دلایل احتمالی بهوجودآمدن اشتباهات، مثل اضافه‌کاری یا دردسرهای فناوری را مشخص کند.
وقتی مشکل در یک فرایند تجاری رخ می‌دهد، ساخت یک «فلوچارت» (Flow Chart)، «نمودار خط شنا» (Swim Lane Diagram) یا «نمودار سیستمی» (Systems Diagram)، به شما کمک می‌کند تا ببینید که چگونه فعالیت‌ها و ورودی‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند. این کار باعث می‌شود تا عنصر یا عامل گمشده‌ای را که باعث ایجاد مشکل می‌شود، شناسایی کنید.
اغلب اوقات آنچه که به نظر می‌رسید یک مشکل واحد است، در واقع یک سری کامل از مشکلات است؛ مثلا کار غیراستاندارد می‌تواند ناشی از نداشتن مهارت‌های لازم باشد، اما به همان میزان که زمان پردازش کم و انگیزه ناکافی می‌تواند تأثیرگذار باشد، اضافه‌کاری‌های بیش از حد نیز می‌توانند مخرب باشند.
تکنیک شکستن مسئله یا Drill Down به شما کمک می‌کند تا مشکل خود را به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم و هر قسمت را به‌درستی حل کنید.
حل مسئله مؤثر معمولاً شامل چندین مرحله به شرح زیر است:
این مرحله شامل تشخیص وجود یک مشکل، شناسایی ماهیت مسئله و تعریف مسئله است. مرحله اول حل مسئله ممکن است واضح به نظر برسد اما غالباً به فکر و تحلیل بیشتری نیاز دارد.
شناسایی یک مسئله به خودی خود کار دشواری است. اصلاً مشکلی پیش امده است؟ ماهیت مسئله چیست؟ آیا مشکلات بی‌شماری وجود دارند؟ چگونه می‌توان مسئله را به بهترین وجه تعریف کرد؟
با صرف زمان برای تعریف مسئله، نه تنها خودتان آن را واضح‌تر خواهید فهمید، بلکه می‌توانید ماهیت آن را به دیگران نیز منتقل کنید که منجر به مرحله دوم شود.
برای این مرحله، تفکر انتقادی، تفکر واگرا، تفکر تحلیلی، تفکر تیمی یا تفکر سیستمی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این مرحله شامل یک دوره مشاهده، بازرسی دقیق، حقیقت یابی و ایجاد یک تصویر واضح از مشکل است. به دنبال شناسایی مسئله، ساختار مسئله و افزایش درک آن است.
این مرحله در مورد کشف و تجزیه و تحلیل واقعیت‌ها، ایجاد یک تصویر جامع‌تر از اهداف و موانع است. این مرحله ممکن است برای مشکلات خیلی ساده لازم نباشد اما برای مشکلات پیچیده‌تر ضروری است.
در طول این مرحله می‌توانید طیف وسیعی از اقدامات ممکن را ایجاد کنید. از اطلاعات جمع آوری شده در دو مرحله اول، اکنون زمان آن رسیده است که در مورد راه حل‌های ممکن برای مسئله فکر کنیم.
در یک موقعیت گروهی، این مرحله اغلب به صورت جلسه طوفان مغزی انجام می‌شود و به هر فرد در گروه اجازه داده می‌شود که نظرات خود را درباره راه حل‌های ممکن (یا راه حل‌های جزئی) بیان کنند.
در سازمان‌ها افراد مختلف تخصص‌های متفاوتی دارند، بنابراین شنیدن نظرات هر یک از طرف‌های مربوط لازم و مفید است.
این مرحله شامل تجزیه و تحلیل دقیق اقدامات مختلف عملی و سپس انتخاب بهترین راه حل برای اجرا است. این مرحله شاید پیچیده‌ترین قسمت فرآیند حل مسئله باشد.
با ادامه گام قبلی، اکنون وقت آن است که به هر راه حل بالقوه نگاهی بیندازیم و آن را با دقت تجزیه و تحلیل کنیم. اجرای برخی از راه حل‌ها به دلیل مشکلات دیگری مانند محدودیت زمانی یا بودجه امکان پذیر نیست.
در این مرحله مهم است توجه کنیم که چه اتفاقی می‌تواند بیفتد اگر برای حل مشکل کاری انجام نشود، گاهی اوقات تلاش برای حل مسئله‌ای که منجر به مشکلات بیشتری می‌شود، به برخی از تفکرات بسیار خلاقانه و ایده‌های نوآورانه نیاز دارد.
سرانجام، تصمیم بگیرید که کدام روش را انتخاب کنید، تصمیم گیری مهارت مهمی در حل مسئله است.
این مرحله شامل پذیرش و اجرای روش‌های منتخب است. اجرا به معنای اقدام بر روی راه حل انتخابی است.
در حین اجرا، مشکلات بیشتری به وجود می‌آیند، خصوصاً اگر شناسایی یا ساختار مسئله اصلی به طور کامل بررسی نشده باشد! این مرحله معمولاً شما را ملزم به انجام اقدامات زیر می‌کند:
اطمینان حاصل کنید که پیشرفت را به طور مداوم اندازه گیری می‌کنید تا مطمئن شوید که آیا راه حل شما کار می‌کند یا خیر! برای تعیین اینکه آیا راه حل نیازهای موجود را برآورده می‌کند، داده ها و بازخورد دیگران را جمع آوری کنید.
در صورت بروز هرگونه اتفاق غیرمترقبه، ممکن است لازم باشد که فرآیند را از دوباره تنظیم کنید. اگر احساس می‌کنید راه حل مطابق برنامه کار نمی‌کند، ممکن است لازم باشد به راه حل‌های جایگزین خود برگردید و برنامه جدیدی را اجرا کنید.
با یادگیری فنون حل مسئله، می‌توان مهارت حل مسئله را تقویت کرد. با تقویت این مهارت‌ها، هنگام بروز مشکلات اعتمادبه‌نفس بیشتری برای حل آنها داریم. در ادامه به ۱۸ مورد از انواع تکنیک های حل مسئله می‌پردازیم.
۱. نگرش مثبت داشته باشید
داشتن نگرش مثبت در حل مسئله مهم است. بعضی افراد وقتی در زندگی با یک مشکل روبه‌رو می‌شوند، آن را غیرقابل حل می‌دانند. این رویکرد حل مساله، یک مانع بزرگ در فرایند حل مسئله است. در این حالت اگر فرد تصور کند که یک مشکل قابل حل شدن نیست، انگیزه خود را برای تلاش کردن از دست می‌دهد؛ اما اگر پیش آمدن یک مسئله را فرصتی برای پیشرفت و ترقی خود ببیند، با انگیزه و اعتمادبه‌نفس بیشتری برای حل آن اقدام می‌کنید.
۲. تفکرات منفی خود را مدیریت کنید
مدیریت تفکرات منفی و کنترل احساسات و عواطف، می‌تواند از راه حل‌های اشتباه و گرفتن تصمیم‌های نادرست، جلوگیری کند. برای این کار می‌توانید، افکار منفی خود را روی یک کاغذ یادداشت کنید؛ سپس آن ها را بررسی کنید که چه مقدار از آنها صحیح است. همچنین جایگزین کردن افکار مثبت به جای آنها، به شما کمک می‌کند تا به درستی و با اعتمادبه‌نفس بیشتر به حل مساله بپردازید.
۳. از خلاقیت خود استفاده کنید
گاهی اوقات راه و روش‌های قدیمی برای حل یک مسئله کاربردی ندارد؛ به همین علت پرورش خلاقیت و داشتن ایده‌های جدید می‌تواند به کشف راه حل‌های صحیح برای حل مساله کمک کند.
۴. اشتباهات زندگی را بپذیرید
افراد کمال گرا به علت اینکه نمی‌خواهند هیچ اشتباهی را انجام دهند، معمولا قدرتی برای کشف راه حل درست ندارند. پذیرش اشتباهات زندگی باعث می‌شود از آنها درس بگیرید و از تجربه‌های خود، برای حل مسئله‌های مختلف استفاده کنید.
۵. سوالات مختلفی از خودتان بپرسید
با پرسیدن سوالات مختلف از خودتان، راه‌های مختلفی برای حل مساله پیدا می‌کنید و بهترین تصمیم را می‌گیرید.
۶. ترس را کنار بگذارید
اگر از امتحان کردن راه حل‌های جدید و متفاوت بترسید؛ نمی‌توانید تصمیم درستی برای حل مسئله بگیرید.
۷. الگوهای صحیح انتخاب کنید
با الگو قرار دادن افراد برتر در زمینه مشکل خود، می‌توانید از تجربیات آنها استفاده کنید.
۸. مشورت کنید
برای پیدا کردن راه حل‌های مختلف، از افراد آگاه مشورت بگیرید.
۹. برای شکست برنامه داشته باشید
همیشه راه حل‌های جایگزین داشته باشید تا در صورت شکست، از آنها استفاده کنید.
۱۰. ناامید نشوید
اگر راه حلی که انتخاب کرده‌اید، برای حل مسئله کارساز نبود، ناامید نشوید و برای یافتن راه حل‌های جدید، دوباره تلاش کنید.
۱۱. به تعهدات خود عمل کنید
در صورت انتخاب یک راه حل، برای به نتیجه رسیدن آن تا انتها به همه تعهداتی که داده‌اید پایبند باشید.
۱۲. در صورت نیاز، تقاضای کمک کنید
مغرور بودن به اینکه من می‌توانم مشکلات خود را به تنهایی حل کنم، ممکن است باعث شکست شما شود؛ پس در صورت نیاز از افراد دیگر کمک بگیرید.
۱۳. از اهداف کوتاه‌مدت شروع کنید
برای به نتیجه رسیدن راه حل، از اهداف کوتاه مدت شروع کنید و طبق آن مرحله به مرحله، برای رسیدن به موفقیت پیش بروید.
۱۴. مطالعه داشته باشید
با خواندن کتاب‌های مختلف، ذهن شما برای یادگیری و یافتن روش‌های متفاوت برای حل مسئله روشن می‌شود.
۱۵. مهارت‌های پرسشگری را در خود تقویت کنید
سعی کنید پرسشگر خوبی باشید. زمانی که برای شما سوال ایجاد می‌شود، بدون خجالت کشیدن، از افراد باتجربه سوال بپرسید.
۱۶. واقع‌بین باشید
همیشه در برخورد با مشکلات، راه حل‌های واقع‌بینانه برای حل مسئله پیدا کنید و رویایی فکر نکنید.
۱۷. زود قضاوت نکنید
گاهی احمقانه‌ترین راه حل از نظر شما، می‌تواند راه حل مناسب برای حل مسئله باشد. پس زود قضاوت نکنید و همه راه حل‌ها را خوب بسنجید.
۱۸. صبور باشید
برای رسیدن به راه حل مناسب برای حل مساله، عجله نکنید و صبورانه تمام گام‌های حل مساله را طی کنید تا به راه حل درست برسید.
