یادداشتی از
ابراهیم حاتمی
انگیزش و هیجان، یکی از بحث‌های مهم و کاربردی زندگی انسان در علم روانشناسی است؛ زیرا انگیزش به بررسی علت‌های رفتار و هیجان به موضوعاتی مثل شادی، خشم، نفرت، عشق و... می‌پردازد. ازآنجاکه انسان دائماً در حال بروز رفتار با خود، دیگران و موجودات است، و نسبت به هر رفتاری، واکنش، احساس و برانگیختگی از خود بروز می‌دهد، به همین خاطر، انگیزش و هیجان، ارتباط مستقیم با انسان دارد و حائز اهمیت است.
ساختار کتاب
کتاب حاضر از معدود کتاب‌هایی است که در زمینه روانشناسی انگیزش و هیجان، البته با نگرش به منابع اسلامی تألیف شده است. و درصدد آن است تا دایره اسلام و مبانی نظری آن را گسترش دهد. این کتاب، در سه بخش مهم و مجزا سازماندهی شده است و هر بخش دارای چند فصل است، بدین شکل
بخش اول: انگیزش در روانشناسی
بخش دوم: انگیزش در منابع اسلامی
بخش سوم: هیجان در روانشناسی و منابع اسلامی
این نکته دورازذهن نیست که اگر هیجان هم به دو بخش مجزا، یعنی هیجان در روانشناسی و هیجان در منابع اسلامی تقسیم می‌شد ساختار فهرست‌بندی دقیق‌تر به نظر می‌رسید، و برای خواننده کتاب دسته‌بندی مرتب‌تری داشت.
نگاهی به نظریه هیجان
از حدود سال‌های 1980م هیجانات به‌عنوان یکی از محورهای مورد بررسی در زمینه‌های مختلف روانشناسی، اعم از انگیزش تعاملات اجتماعی، خود تنظیمی رفتار، و... قرار گرفت. نکته حائز اهمیت در این مورد، این است که در سالیان گذشته قبل از ۱۹۸۰ هیجانات را ازآنجا که عامل ایجادکننده اختلال در رفتار سازشی قلمداد می‌کردند، مورد بررسی قرار می‌گرفت؛ اما از سال‌های ۱۹۸۰ به بعد نگرش محققان تغییر کرد، و هیجان به‌عنوان یکی از عوامل اساسی رفتار سازشی، البته علاوه بر ایجاد اختلال رفتاری معرفی شد.
هیجان از آن دست معانی است که ما فکر می‌کنیم تعریف آن را می‌دانیم، و در زندگی روزمره، درست یا غلط از آن استفاده می‌کنیم، فرو راسل معتقد است تا وقتی که از شخص، در مورد تعریف هیجان پرسیده نشود فکر می‌کند می‌داند؛ اما زمانی که سؤال پرسیده شود، در تعریف دقیق آن دچار مشکل می‌شود، زیرا ماهیت هیجان پدیده‌ای پیچیده است، و نظریات و تعاریف مختلفی وجود دارد.
در یک بررسی توسط روان‌شناسان، ۹۲ تعریف و حتی بیشتر برای هیجان به دست آوردند؛ اما قدر جامع تمامی این تعاریف بدین صورت است که هیجان، حاصل تعامل بین عوامل ذهنی، محیطی، و فرایندهای عصبی و هورمونی است؛ یعنی به‌طورکلی بیانگر پدیده‌های احساسی، انگیختگی و هدفمند در مواجه با چالش‌های زندگی است.
مؤلف پنج نظریه اصلی در علم روانشناسی را بررسی می‌کند، و بعد از آن به کارکرد هیجان در روانشناسی و در فصل بعدی در منابع اسلامی می‌پردازد. به طور خلاصه پنج نظریه هیجان در روانشناسی به شرح ذیل است
نظریه جیمز - لانگه (هیجان‌ها وابسته به پس‌خوراند حاصل از بدن هستند)
نظریه کنون - بارد (برخلاف نظریه جیمز، ایشان بر نقش اعصاب مرکزی تأکید می‌کند)
نظریه دوعاملی شاختر - سینگر (هیجان به دو عامل بستگی دارد: انگیختگی فیزیولوژیک و برچسب‌زنی شناختی)
نظریه ارزیابی شناختی (آرنولد هیجان را بر اساس شناخت، و ارزشیابی فرد از واقعه تعیین می‌کند)
نظریه یادگیری واکنش‌های هیجانی (یادگیری به شیوه‌های مختلف، بر واکنش‌های هیجانی تأثیر می‌گذارد)
نظریه هیجان در اسلام
مفهوم هیجان در منابع اسلامی با دو ساختار مطرح شده، ساختار اول کلمه هیجان و مشتقات آن است و ساختار دوم کلمه عواطف و احساسات است که مؤلف این موارد را، همراه مطرح‌کردن سند این منابع، از جمله کافی، وسائل‌الشیعه، بحارالانوار و نهج‌البلاغه و... در پاورقی کتاب بیان کرده است.
نکته حائز اهمیت این است که مؤلف، هیجان را در ضمن کلمه قلب که بر اساس آموزه‌های دینی مرکز هیجانات است بررسی و توضیح داده است؛ چون قلب به دو معنا به‌کاررفته است، یکی همین عضو صنوبری که در سمت چپ بدن قرار دارد، و دیگری مرکز عواطف و احساسات که به کلماتی مثل صدر و فواد اشاره شده است و همچنین در روایتی که از امام صادق ذکر شده است، جایگاه قلب به نسبت بدن، مثل جایگاه امام و پیشوا، نسبت به مردم است. این یعنی قلب باتوجه‌به عواطف و هیجانات، به رفتارهای ما جهت می‌دهد.
بعد از ذکر فواید و کارکردهای هیجان در منابع اسلامی، و ذکر روایات بسیاری از ائمه معصومین، مؤلف به بیان هیجان‌های اصلی در منابع اسلامی می‌پردازد که به شرح ذیل است
ترس: ترس آسیب‌زا، ترس اخلاقی، مثل (لاتخف الا ذنبک)
خشم: واژه‌های به‌کاررفته در روایات همچون غضب، غیظ، سخط، بطش و... مثل (رجع موسی الی قومه غضبان اسفا)
حزن (غم): واژه‌های اسف، حزن، هم و کرب، مثل (الحمدلله الذی اذهب عنا الحزن)
شادی: واژه‌های فرح، سرور، اشر، بطر، مثل (ذلکم بما کنتم تفرحون فی‌الارض بغیر الحق)
نفرت: واژه‌های کراهت، اشمئزاز و تنفر، مثل (و عسی تکرهوا شیئا و هو خیر لکم)
علاقه: واژه‌هایی چون شوق، رغبت، محبت و عشق، مثل (وارزقنی شوقا الی لقائک)
این موارد و موارد مذکور بیشتر در پایان کتاب، ارتباط هیجان و عواطف با رفتار انسانی را برای ما آشکار کرد.
تهیه کتاب
دریافت از سایت گیسوم به مبلغ 000/35 تومان لینک
دریافت پی‌دی‌اف این کتاب به مبلغ 000/15 تومان لینک
