المَقدِسی نویسندهی فلسطینیِ کتابِ احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم در قرنِ چهارمِ هجری، سرزمینِ مسلمانان را به چهارده بخش کرده و اقلیمهای «عجم» را از اقلیمهای «عرب» جدا کردهاست.
اقلیمهای به قولِ او «عرب» عبارت اند از جزیرة العرب، عراق، اقور، شام، مصر، مغرب و اقلیمهای به قولِ او «عجم» عبارت اند از خاوران، دیلم، رحاب، کوهستان، خوزستان، فارس، کرمان، سند.
او سرزمینهای «عجم» را «ایران» خوانده است (ص ۳۶۸) و دربارهی مردم و رودها و درختهای آن مینویسد:
«مردم این سرزمین خوشبختتر، ثروتمندتر، دانشمندتر و دیندارتر از دیگرانند. مردمی نیکخواه و در کارها پرهیزکارند. در این سرزمین رودخانهها روان و آبادیها پردرخت است» (ص ۳۷۱).
که خواندنش در این روزگار برای ما باید مایهی شرمساری و غمِ تسکینناپذیری باشد.
البتّه آنچه مقدسی میگوید محلّ اختلاف است و او بر اساس روزگارِ خودش بخشبندی کردهاست، وگرنه مصر و عراق و شام و اقور و مغرب را نمیبایست جزء اقلیم «عرب» بیاورد.
طبقِ گزارش مقدسی، سرزمینهای شمال غربیِ ایران که به نامهای ارّان و قفقاز شناخته میشود، در دورهی اسلامی جزء «ایران» شمرده میشدهاست. این نشان میدهد که وقتی نظامی میگوید «همه عالم تن است و ایران دل»، زادگاهِ خودش را هم ایران میدانستهاست.
مقدسی بر قسمتهای شمالِ غربیِ ایران نامِ «رحاب» گذاشتهاست. این گستره امروزه به دلایلِ سیاسی بیشتر «آذربایجان» نامیده میشود، در حالی که «آذربایجان» در گذشته نامِ منطقهای کوچکتر و در جنوبِ ارّان بوده، که امروز جزء خاکِ ایرانِ امروزی است.
منبع: احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمهی علینقی منزوی
