کیومرّث

این یادداشت را به احمد صدری تقدیم می‌کنم.

نامِ پیش‌نمونه‌ی نوعِ انسان به روایتِ متونِ پهلوی gayōmard یا gayōmart (اوستایی: -gayō.marətan) است، به معنیِ زندگیِ میرا. این موجود در متونِ پهلوی چیزی شبیهِ مکعّب توصیف شده‌است.

گیومرت در شاهنامه و متونِ تاریخیِ دوره‌ی اسلامی نخستین پادشاه قرار گرفته و نامش، به صورتِ سنّتی، «کیومرث» خوانده می‌شود.

در شاهنامه‌ی دکتر خالقیِ مطلق (هر دو ویراست) «گیومرت» است، ظاهراً به سه دلیل: یکی شکلِ پهلوی. دوم این‌که در نسخه‌ی فلورانس (قدیمی‌ترین نسخه‌یِ خطّیِ شاهنامه) «کیومرت» آمده‌است. سوم این‌که بنداریِ اصفهانی (مترجمِ شاهنامه به عربی در قرنِ هفتم) «جیومرت» نوشته‌است.

نسحه‌هایِ لندن (به تاریخِ ۶۷۵) و بیروت (بی‌تاریخ)، دو نسخه‌ی کهنِ دیگرِ شاهنامه، به همان صورتِ «کیومرث» نوشته‌اند.

در این مورد، مثلِ بسیاری مواردِ دیگر، تلفّظِ فردوسی را به‌اطمینان نمی‌دانیم که چه بوده‌است.

با توجّه به وزنِ اشعار، ضمنِ بررسیِ دست‌نویس‌ها، معلوم می‌شود که نظامیِ گنجه این نام را «کیومرّث (با تشدید)» می‌خوانده‌است. و این در جاهایی که وزن نمی‌گذارد «کیومرث (بدون تشدید)» بخوانیم، آشکار می‌شود؛ برای نمونه:

به اصطخر شد تاج بر سر نهاد
به جای کیومرّث و کیقباد (شرف‌نامه)

البتّه کاتبانی که با صورتِ کیومرّث آشنا نبوده‌اند، برای درست کردنِ وزن، «به جای کیومرث و هم کیقباد» یا «به جای کیومرث و شه کیقباد» یا «به جای کیومرث و چون کیقباد» نوشته‌اند.