خون، مایعی حیاتی است که اکسیژن، مواد غذایی و دیگر ترکیبات ضروری را در بدن جا به جا می کند و از دو بخش تشکیل شده است، یک بخش مایع به نام پلاسما و یک بخش سلولی شامل گلبول های قرمز(RBC)، گلبول های سفید(RBC) و پلاکت ها.
گلبول های قرمز حاوی هموگلوبین می باشند. هموگلوبین پروتئینی آهن دار است که نقش مهمی در انتقال اکسیژن و دفع دی اکسید کربن در بدن ایفا می کند. آهن مورد نیاز بدن باید از طریق غذا و یا مکمل ها تامین شود، این آهن پس از جذب در دستگاه گوارش، به مغز استخوان رفته و در آنجا به همراه مواد دیگری از جمله ویتامین B12، فولات (اسید فولیک)، پروتئین، مقادیر جزیی از برخی مواد معدنی و ویتامین ها و هورمون اریتروپوئیتین، گلبول قرمز را می سازد.
درصورت کاهش گلبول های قرمز، بیماری آنمی یا کم خونی بروز می کند. کاهش گلبول های قرمز علل مختلفی می تواند داشته باشد از جمله:
*کاهش تولید آنها بر اثر عوامل مختلف مثل فقر آهن و فولات رژیم غذایی، برخی سرطان ها مثل لوسمی، برخی عفونت های ویروسی مثل هپاتیت، برخی داروها، بارداری و برخی بیماری های خودایمنی مثل لوپوس و آرتریریت روماتوئید.
*افزایش تخریب آنها (که در اصطلاح همولیز گفته می شود) بر اثر برخی عفونت ها مثل مالاریا، برخی بیماری های خودایمنی و بیماری فاویسم (در این بیماری به علت فقدان آنزیم G6PD، گلبول قرمز تخریب می شود).
*از دست دادن زیاد آنها به عنوان مثال در دوره عادت ماهانه خانم ها و یا انواع خونریزی ها.
در موارد خفیف علامتی ندارد ولی در موارد شدیدتر، علائمی نظیر خستگی، ضعف، رنگ پریدگی، سردرد، احساس سردی در دست و پا، شکنندگی ناخن ها و ریزش مو بروز پیدا می کند. در موارد پیشرفته تر حالت منگی، افزایش تشنگی، افزایش تعریق، اشتیاق به خوردن موادی مثل یخ و خاک، نفس نفس زدن و افزایش فشار بر روی قلب جهت رساندن اکسیژن بیشتر به اندام ها رخ می دهد. در صورت بروز این علائم، بیمار، حتما باید به پزشک مراجعه کند تا در صورت تشخیص کم خونی و مشخص شدن علت آن، درمان مناسب برای وی آغاز شود.
از مهم ترین انواع کم خونی(آنمی) می توان به موارد زیر اشاره کرد:
*آنمی فقر آهن که در صورت عدم دریافت یا جذب کافی آهن رخ می دهد و نتیجه آن، کاهش هموگلوبین است. در این دسته از بیماران مصرف غذاهای حاوی آهن با جذب بالا مثل گوشت قرمز توصیه می شود. در صورتی که امکان دریافت آهن کافی از طریق مواد غذایی برای بیمار میسر نباشد، مصرف مکمل های آهن (به تنهایی یا همراه با فولات و ویتامین B12) توصیه می شود.
*آنمی پرنیشیوز که به علت کاهش جذب ویتامین B12 از دستگاه گوارش رخ میدهد و مصرف مکمل های ویتامین B12 در این دسته بیماران می تواند مفید باشد.
*آنمی آپلاستیک که بر اثر عدم توانایی مغز استخوان در تولید گلبول های قرمز تحت تاثیر عواملی مثل شیمی درمانی و ... رخ میدهد و در این حالت، پیوند مغز استخوان یا درمان های دیگر برای بیماران انجام می شود.
آهن موجود در مواد غذایی به دو صورت یافت می شود:هم (heme) و غیر هم (non-heme) که در منابع حیوانی به شکل هم و در منابع گیاهی به فرم غیر هم وجود دارد. از منابع غذایی حاوی آهن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
*گوشت قرمز،مرغ و ماهی
*سبزیجات مانند اسفناج و کلم بروکلی
*میوه های خشک و آجیل (مغزها)
*حبوبات مانند لوبیا،عدس و نخود فرنگی
البته در مجموع میزان جذب آهن از منابع حیوانی بیشتر از منابع گیاهی است.
فرآورده های حاوی آهن به شکل قطره، شربت، قرص، کپسول، پودر و ویال خوراکی و تزریقی در داروخانه موجود هستند. آهن موجود در این فرآورده ها می تواند به اشکال زیر باشد:
*نمک های مختلف آهن مثل فروس سولفات، فروس فومارات، فروس گلوکونات و آهن کربونیل که میزان آهن المنتال (قابل جذب) متفاوتی دارند. کمترین میزان آهن قابل جذب مربوط به ملح گلوکونات است و انواع سولفات،فومارات و کربونیل به ترتیب حاوی آهن المنتال بیشتری هستند و باید در نظر داشت که هرچه میزان جذب آهن کمتر باشد، عوارض گوارشی ایجاد شده هم کمتر است.
*آهن شلاته شده با اسید آمینه مثل فروس بیس گلیسینات
*آهن دارای پوشش لیپوزومال یا سوکروزومیال و یا دارای پوشش پلی ساکاریدی (نشاسته)
*آهن هم
درد شکمی، یبوست یا اسهال، تیره شدن رنگ مدفوع، تهوع و استفراغ.
نکات مهم در مصرف مکمل های حاوی آهن
بهتر است مکمل های خوراکی حاوی آهن با معده خالی مصرف شوند اما در صورت بروز عوارض گوارشی، بیمار می تواند دارو را بعد از غذا استفاده کند. مصرف این فرآورده ها با قهوه، چای، تخم مرغ، غلات، غذاهای حاوی فیبر، مکمل های کلسیم، لبنیات و داروهای آنتی اسید تداخل داشته و باید 2 ساعت قبل یا 4 ساعت بعد از این ترکیبات خورده شود.
فرمولاسیون های انتریک کوتد (دارای پوشش روده ای) یا آهسته رهش آهن، به علت آزاد سازی آهن در محلی دور از محل اصلی جذب و یا امکان دفع دست نخورده دارو از مدفوع، اثربخشی کمتری نسبت به فرمولاسیون های معمولی آهن دارند.
فرآورده های خوراکی حاوی آهن لیپوزومال یا سوکروزومیال، جذب بالاتر و عوارض گوارشی کمتری دارند و باعث سیاه شدن دندان های کودکان نمی شوند.
علاوه بر فرآورده هایی که تنها حاوی آهن هستند، برخی از مکمل های موجود حاوی ترکیب آهن و اسید فولیک با هم یا آهن به همراه اسید فولیک، ویتامین سی و ویتامین B12 هستند.
در پایان یادآوری این نکته ضروری است که تشخیص و درمان کم خونی حتما باید تحت نظر پزشک معالج صورت بگیرد.
