با شروع فصل پاییز و هنگام بازگشایی مدارس برخی والدین با یک مشکل جدی و وحشتناک روبهرو میشوند. برخی از کودکان در اولین روز ورود به مهدکودک، مدرسه یا کلاس درس دچار ترس و اضطراب شدید میشوند و ترس خود را با گریه، بیقراری، دلدرد و حتی حالت تهوع و استفراغ نشان میدهند. این علائم خبر از یک مشکل جدی میدهد که اختلال اضطراب جدایی در کودکان نام دارد. درمان این اختلال نیازمند اطلاعات دقیق است و با دعوا، تحقیر و مقایسه کودک با دیگران نمیتوان اضطراب جدایی و ترس کودک را از بین برد.
اختلال اضطراب جدایی در کودکان یکی از شایعترین مشکلات اضطرابی در دوران کودکی است و اگر بهموقع تشخیص داده نشود، ممکن است به مشکلات رفتاری و تحصیلی منجر شود. زندگی برای والدینی که کودکان آنها به اضطراب جدایی مبتلا هستند، بسیار سخت خواهد شد چون کودک هرگز نمیتواند در مدرسه، مهدکودک و کلاس درس بماند و یکی از والدین باید همیشه در کنار کودک باشند. در این مقاله به طور کامل با اختلال اضطراب جدایی، نشانهها، عوامل ایجادکننده و راهکارهای درمانی آن آشنا میشویم.
اختلال اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder) نوعی اختلال روانشناختی است که در آن کودک ترس و نگرانی شدید و غیرطبیعی را هنگام جدا شدن از فرد یا افرادی که به آنها وابستگی عاطفی دارد (معمولاً والدین یا مراقبان اصلی) تجربه میکند. در این اختلال، ترس جدا شدن از والدین بهقدری شدید و افراطی است که میتواند به طور قابلتوجهی بر عملکرد روزانه کودک در مدرسه، مهدکودک، فعالیتهای اجتماعی و حتی در خانه تأثیر بگذارد.
برخلاف تصور رایج، این اختلال فقط در سنین پایین رخ نمیدهد و میتواند در کودکان بزرگتر و حتی نوجوانان نیز مشاهده شود. معیار تشخیص این اختلال، شدت و طولانی بودن علائم آن است.
اختلال اضطراب جدایی در کودکان با مجموعهای از علائم رفتاری، عاطفی و فیزیکی مشخص میشود که میتوانند بهطور قابلتوجهی کیفیت زندگی کودک و خانواده را تحت تأثیر قرار دهند. شناخت دقیق این نشانهها اولین گام برای کمک به فرزند شماست. این علائم باید حداقل به مدت 4 هفته تداوم داشتهباشند و باید حداقل 3 مورد از آنها در رفتار فرزند شما مشاهده شود تا بتوان بهطور دقیق تشخیص داد که کودک به اختلال اضطراب جدایی مبتلا است. این علائم شامل موارد زیر هستند.
گریه و بیقراری شدید هنگام جدایی: این شدیدترین و آشکارترین نشانه است. کودک بهشدت از جدا شدن از مراقب خود میترسد و با گریه، جیغ و چسبیدن به والدین خود مقاومت میکند.
امتناع از رفتن به مدرسه یا مهدکودک: کودک ممکن است به بهانههای مختلف از رفتن به مکانهایی که جدایی در آنها رخ میدهد، خودداری کند.
ترس از تنها ماندن: کودک حتی در خانه، ممکن است از بودن در اتاق یا فضایی که تنها است، بترسد و به طور مداوم به دنبال مراقب خود باشد.
کابوسهای شبانه: کودک ممکن است کابوسهایی با موضوع جدایی یا از دست دادن عزیزان خود ببیند. این کابوسها میتوانند خواب او را مختل کنند.
ناراحتی شدید در خوابیدن: کودک ممکن است فقط در کنار والدین یا مراقب خود بخوابد و از خوابیدن در اتاق خود بهشدت بترسد.
فانتزیهای ترسناک درباره جدایی: کودک ممکن است نگرانیهای مداومی در مورد گمشدن، تصادف یا بیماری یکی از والدین یا مراقبان خود داشته باشد.
سردرد و دلدرد: این علائم معمولاً در هنگام مواجهه با موقعیتهای جدایی رخ میدهند و بعد از رفع جدایی کاهش مییابند.
حالت تهوع یا استفراغ: اضطراب شدید در اختلال اضطراب جدایی میتواند منجر به واکنشهای فیزیکی مانند تهوع و استفراغ شود.
شبادراری: در برخی موارد، کودکانی که قبلاً این مشکل را نداشتهاند، ممکن است دچار شبادراری شوند.
علل بروز اختلال اضطراب جدایی در کودکان پیچیده و چندعاملی است و میتواند شامل ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانشناختی باشد.
عوامل ژنتیکی: تحقیقات نشان میدهند که اگر یکی از والدین سابقه اختلالات اضطرابی داشته باشد، احتمال بروز اختلال اضطراب جدایی در کودکان افزایش مییابد. مشخص شده است که نقش عوامل وراثتی در دختران برجستهتر است.
تغییرات مهم زندگی: اختلال اضطراب جدایی بیشتر در اثر استرسهای محیطی شدید شکل میگیرد. استرسهایی همچون مرگ اعضای خانواده، طلاق والدین، تغییر مدرسه یا منزل، بیماری از یکی خویشاوندان مورد دلبستگی کودک باعث اضطراب جدایی میشود.
تجربیات آسیبزا: تجربه سوءاستفاده فیزیکی یا عاطفی، حضور در یک حادثه ناگوار میتواند بهعنوان یک محرک قوی برای اختلال اضطراب جدایی عمل کند.
سبک فرزندپروری: وابستگی کودک به مادر یا یکی از والدین، بهخصوص در صورت عدم استقلال بخشی میتواند زمینه را برای بروز اختلال اضطراب جدایی در کودکان فراهم کند. والدین بیشازحد محافظهکار نیز ممکن است ناخواسته این ترس را تقویت کنند.
در درمان اختلال اضطراب جدایی از راهبردهای درمانی گوناگونی استفاده میشود. نکته قابلتوجه این است که هرچه راهبردهای درمانی سریعتر شروع شوند، اثربخشی درمانها نیز بیشتر است. مدیریت و درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان نیاز به صبر و درک دارد و هیچ راهحل فوری برای درمان این اختلال وجود ندارد.
ازجمله عوامل مهم در روند درمان اختلال اضطراب جدایی، نحوه تعامل والدین و دیگر اعضای خانواده است که بر نتیجه درمان کودک اثرگذار است. در این رویکرد والدین، خواهر و برادران کودک با اضطراب جدایی میتوانند با یادگیری برخی اصول صحیح رفتار با این کودکان به اصلاح الگوهای رفتاری نادرست آنها کمک کنند. والدین برای کمک به فرزندان دارای اختلال اضطراب جدایی خود میتوانند از راهبردهای پیشنهادی زیر استفاده کنند.
برای کمک به فرزند خود بهخصوص برای رفتن به مدرسه، یک برنامه ساختارمند ترتیب دهید و بر طبق آن عمل کنید؛ برای مثال صبحها کمی زودتر کودک را به مدرسه ببرید. برای کمک به شرایط فرزندتان با معلم کودک قبل از ورود دیگر دانشآموزان صحبت کنید. قبل از زنگ مدرسه با کودک در حیاط مدرسه کمی نرمش و بازی کنید.
فهرستی از افکار مثبت را برای کودک خود طراحی کنید و آنها را در دید کودک قرار دهید.
از برنامههای آموزشی فشرده خودداری کنید و بیشتر زمان کودک را به بازی مناسب اختصاص دهید.
با کودک خود در مواجهه با شرایط اضطرابی ابراز همدلی کنید و درباره شرایط دشواری که برای او پیش میآید، نظر خود را بدهید.
از جداییهای کوتاه و منظم شروع کنید. برای مثال کودک را برای مدت کوتاهی نزدیکی از اعضای خانواده یا دوستان مورد اعتماد خود بگذارید و بهتدریج مدتزمان جدایی را افزایش دهید تا اختلال اضطراب جدایی بهبود یابد.
یک روتین ساده و کوتاه برای خداحافظی ایجاد کنید. این روتین میتواند شامل یک بغل و بوسه کوتاه باشد. هرگز خداحافظی را طولانی نکنید و بهسرعت و قاطعانه محل را ترک کنید.
کودک بهسرعت اضطراب شما را حس میکند. حتی اگر خودتان هم نگران هستید، آرامش خود را حفظ کنید و با اعتمادبهنفس به کودک بگویید که بهزودی باز خواهید گشت.
همیشه به کودک خود یادآوری کنید که باز خواهید گشت. به او بگویید: "مامان بعد از ناهار برمیگرده" یا "بابا بعد از اینکه اسباببازیهات رو جمع کردی، میآد دنبالت".
یک شیء کوچک از شما، مانند یک دستمالگردن، یک عکس کوچک یا یک اسباببازی خاص، میتواند به کودک احساس امنیت دهد. این وسیله میتواند به کودک کمک کند تا در طول روز به یاد شما باشد.
به کودک خود بیاموزید که چگونه با احساسات خود کنار بیاید. به او بگویید که طبیعی است کمی دلتنگ شود اما این حس موقتی است.
به کودک فرصت دهید تا کارهایش را بهتنهایی انجام دهد. به او مسئولیتهای کوچک بدهید. این کار اعتمادبهنفس او را افزایش میدهد و در درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان مؤثر است.
بازیهایی که نقشهای مختلف در آنها تمرین میشود (مانند بازی دکتر و بیمار یا فروشنده و خریدار) میتوانند به کودک کمک کنند تا موقعیتهای جدایی را در یک محیط امن تمرین کند. این بازیها را در منزل با کودک خود انجام دهید.
به حرفهای کودک مبتلا به اختلال اضطراب جدایی گوش دهید: هیچکدام از ما دوست نداریم که فرزندمان را پریشان ببینیم؛ بنابراین کمک به فرزند برای اجتناب از چیزهایی که برایش ترسناک است بسیار دلپذیر خواهد بود. بااینحال، ممکن است که اضطراب کودک بهمرورزمان بیشتر شود. بهتر است به کودک خود کمک کنید تا بهصورت مرحلهبهمرحله با این اختلال مبارزه کند تا بهاینترتیب حس امنیت به او باز گردد. فراهم کردن محیطی همدلانه در خانه میتواند به کودک حس بهتر و راحتتری بدهد. حتی اگر تلاش شما بهطور کاملاً این مشکل را حل نکند، مهربانی و همدلی شما همه چیز را بهتر خواهد کرد.
تلاش فرزندتان را ستایش کنید: از کوچکترین موفقیتها (مثل به تختخواب رفتن بدون جنجال یا دریافت گزارش مثبت از طرف مدرسه) بهعنوان دلیلی برای تشویق کودک استفاده کنید. برای تلاشهای موفقیتآمیز کودک پاداش و جایزه در نظر بگیرید.
آرامسازی شیوهای برای مقابله با دو تنش ماهیچهای و روانی است. یادگیری تکنیکهای آرمیدگی برای کودکان با اختلال اضطراب جدایی میتواند اثربخش باشد. نفس کشیدن عمیق، انواع تمرینهای آرمیدگی عضلانی ازجمله تمرینهای مناسب جهت کاهش اضطراب کودکان است. والدین میتوانند این تکنیکها را به فرزندان خود آموزش دهند.
در بسیاری از موارد، استفاده از راهکارهای خانگی و صبر والدین میتواند به مدیریت اختلال اضطراب جدایی در کودکان کمک کند. بااینحال، در برخی شرایط، مراجعه به یک متخصص (روانشناس کودک یا روانپزشک) ضروری است. این شرایط شامل موارد زیر میشوند.
علائم به مدت طولانی (بیش از یک ماه) ادامه پیداکرده و بهبود نمییابند.
شدت علائم به حدی است که زندگی روزمره کودک و خانواده را بهطورجدی مختل کرده است.
کودک به دلیل ترس از جدایی از والدین، از رفتن به مدرسه یا شرکت در فعالیتهای اجتماعی خودداری میکند.
کودک دچار مشکلات فیزیکی مانند شبادراری، تهوع یا سردردهای مکرر شده است.
روانشناس کودک میتواند از طریق روشهای درمانی مختلفی مانند بازیدرمانی، رفتاردرمانی شناختی (CBT) و خانوادهدرمانی باعث بهبود علائم اختلال اضطراب جدایی در کودکان شود.
درصورتیکه کودک با اختلال اضطراب جدایی به روشهای غیردارویی پاسخ ندهند، لازم است که روانپزشک از داروهای ضداضطراب مناسب استفاده کند. البته دارو معمولاً بهعنوان آخرین گزینه و همراه با درمانهای دیگر به کار میرود.
درصورتیکه والدین دارای هر نوع مسئله روانشناختی از جمله افسردگی، اضطراب یا موارد دیگر هستند لازم است که آنهانیز تحت درمان قرار گیرند؛ زیرا والدین نزدیکترین الگو برای فرزند خود هستند؛ بنابراین سلامت روان آنهانیز از اهمیت زیادی برخوردار است.
برای آنکه فرزندتان به هنگام جدایی از شما احساس امنیت نماید بهتر است اعتماد و مهارت مناسب در برخوردهای اجتماعی را به او آموزش دهید. دوستیابی و بازی با دوستان در خردسالی ضمن اینکه روابط اجتماعی کودک را گسترش میدهد، زمینههای مناسب برای کاهش وابستگی او به والدین را فراهم میکند. پس شایسته است در مواقع مقتضی والدین در فراهم آوردن زمینههای لازم برای ایجاد و تقویت این روابط توسط فرزندان خردسال خود اقدام نمایند تا باعث بهبود علائم اختلال اضطراب جدایی شوند.
هرگز فرزندتان را بدون اطلاع ترک نکنید: زیرا به اعتماد او نسبت به خودتان صدمه میزنید و بهتدریج از غیبتهای مکرر شما متعجب خواهد شد و برای آن به دنبال دلایلی غیرواقعی در ذهن خود خواهد گشت.
به ترسهای کودکان بیش از حد واکنش نشان ندهید؛ همانطور که نادیدهگرفتن ترسها منطقی نیست واکنش بیش از حد نیز عوارض نامطلوبی به دنبال خواهد داشت.
روزهای اول بهتر است خودتان فرزندتان را در رفتن و برگشتن از مدرسه همراهی کنید. شاید مجبور باشید برای این کار ساعت کاریتان را طوری تنظیم کنید که خودتان یا همسرتان او را تا مدرسه همراهی کنید.
از سرزنش، تحقیر و مسخرهکردن کودک بپرهیزید. از بهکاربردن واژههایی که شخصیت کودک را زیر سوال میبرد، پرهیز کنید. مسخره و تحقیرکردن کودک باعث بدتر شدن علائم اختلال اضطراب جدایی در کودکان میشود.
از بهرخکشیدن اشتباهات کودک خودداری کنید؛ زیرا اعتمادبهنفس کودک را کاهش میدهد.
اختلال اضطراب جدایی در کودکان یکی از شایعترین اختلالات رفتاری در سنین کودکی است. وجود این اختلال مشکلاتی را برای کودکان و والدین آنها ایجاد میکند. همچنین این اختلال در سنین مدرسه به عملکرد تحصیلی ضعیف و جدایی اجتماعی منجر میشود. در سالهای اخیر روشهای علمی زیادی برای درمان اختلال اضطراب جدایی مورداستفاده قرار گرفته است.
با شناسایی علائم اختلال اضطراب جدایی و انجام راهکارهای درمانی میتوان به کودک کمک کرد تا این مرحله را با موفقیت پشت سر بگذارد. والدین باید در مسیر درمان، صبور، همدل و قاطع باشند و با فراهمکردن یک محیط حمایتی، به فرزند خود استقلال و اعتمادبهنفس لازم را بدهند. به یاد داشته باشید که این وضعیت، نقطه پایانی نیست، بلکه یک فرصت برای یادگیری و رشد، برای شما و فرزندتان است.
1. آیا اختلال اضطراب جدایی بدون درمان برطرف میشود؟
در برخی کودکان ممکن است با گذر زمان کاهش یابد، اما در بسیاری از موارد بدون درمان میتواند به مشکلات مزمنتر تبدیل شود.
2.آیا دارو برای همه کودکان لازم است؟
درمان اولیه و اصلی برای اختلال اضطراب جدایی در کودکان، رواندرمانی بهویژه رفتاردرمانی شناختی (CBT) است. درمان دارویی معمولاً در موارد شدید و پس از تشخیص روانپزشک و معمولاً در کنار رواندرمانی مورداستفاده قرار میگیرد.
3.چگونه به یک کودک در هنگام جدایی در مدرسه کمک کنیم؟
با معلم کودک صحبت کنید و او را از وضعیت آگاه سازید. از معلم بخواهید کودک را بهآرامی به یک فعالیت سرگرمکننده مشغول کند. به کودک اجازه دهید یک شیء کوچک از خانه یا والدین (مانند یک عکس) را با خود به مدرسه ببرد.
4. آیا اضطراب جدایی میتواند به اختلالات اضطرابی دیگری تبدیل شود؟
اگر اختلال اضطراب جدایی در کودکان بهدرستی درمان نشود، میتواند ریسک ابتلا به اختلالات اضطرابی دیگر مانند اختلال هراس، اختلال اضطراب اجتماعی یا حتی افسردگی را در آینده افزایش دهد. به همین دلیل، درمان بهموقع بسیار حائز اهمیت است.
5. اضطراب جدایی طبیعی در کودکان با اختلال اضطراب جدایی چه تفاوتی دارد؟
اضطراب جدایی طبیعی معمولاً در سنین ۶ ماهگی تا ۳ سالگی رخ میدهد و با بزرگشدن کودک بهتدریج کاهش مییابد. این نوع اضطراب معمولاً شدید نیست و زندگی روزمره کودک را مختل نمیکند. اما اختلال اضطراب جدایی در کودکان ترس و نگرانی شدید و غیرطبیعی است که بهطور مداوم برای مدت طولانی (حداقل ۴ هفته) ادامه مییابد و باعث اختلال در عملکرد کودک میشود.
