نژاد گوسفند به گروهی از گوسفند و یا بزها گفته می‌شود که در صفات ظاهر (نظیر رنگ بدن نوع شاخ و شکل دنبه) و صفات درونی (نظیر تحدب یا تعقر بینی، قوس حدقه و غیره با هم مطابقت داشته و نتاج آنها نیز این صفات را به نسل‌های بعد منتقل نمایند به عبارت دیگر نژاد عبارت از یک گروه حیوانات از یک گونه خاص است که برای خصوصیات ظاهری مشخص که آنها را از سایر گروهای حیوانات متمایز می کند، انتخاب شده‌اند. نتایج حاصل از تولید مثل حیوانات یک نژاد دارای خصوصیات والدین بوده و این خصوصیات را به نسل بعد منتقل می‌کنند لذا یکسان بودن صفات ظاهری و باطنی و موروثی بودن آنها شرط اصلی برای هویت یک نژاد است.
علی رغم اختلافات جزئی افراد درون یک نژاد مشخصات و خصوصیات نژادی روی تعدادی از گوسفندان نوشته و تنظیم می شود که اختصاصاتی در حد متوسط داشته باشند زیرا تعداد آنها بیش از افراد دیگر جامعه است که اختلافات جزئی و یا کلی دیگری با هم دارند.
اکثر نژادهای گوسفندان ایرانی جهت پرواربندی و گله داشتی گزنیه‌های مناسبی محسوب می‌شوند.
عقیده بر آن است که به علت آمیخته گری‌های غیراصولی و بدون برنامه توسط دامداران ، اکثر نژادها ناخالص هستند ولی یک جامعه از نظر ژنتیکی بوسیله فراوانی ژن‌ها و ژنوتیپ های آن از دیگر اجتماعات متمایز می شود چون نژاد یک جامعه است که به دلیل بزرگ بودن و آمیزش تصادفی بین افراد آن بویژه در گله های ایران تحت تعادل هاردی- واینبرگ است، با توجه به فراوانی آلل ها در هر جایگاه ژن (نظیر رنگ بدن) ممکن است انواع ژنوتیپها را داشته باشد.
بر این اساس یک جامعه بزرگ از گوسفندان که در یک منطقه جغرافیایی زندگی می کنند و با هم آمیزش تصادفی دارند یک نژاد محسوب می‌شوند ولی به دلیل این آمیزش تصادفی ممکن است درصد بسیار کم از افراد آن رنگی غیر از رنگ اصلی نژاد را داشته باشند. بنابراین وجود رنگ‌های متنوع در داخل گله های موجود در کشور دلیلی بر ناخالصی یک نژاد نمی‌باشد. برای رفع این نگرانی لازم است با تشکیل انجمن‌های حمایت و ثبت مشخصات نژاد به حفظ این سرمایه عظیم ملی در طولانی مدت اقدام شود که این مهم مستلزم برنامه ریزی صحیح و همچنین ضمانت اجرایی از طرف دولت و دامپروران میباشد. انجمن‌های نژادی برای اصلاح و تعیین آینده یک نژاد خاص از حیوانات تشکیل می‌شود در کشور ایران این انجمن فقط در مورد اسب وجود دارد که فعالیت آن به ثبت شجره حیوان محدود می‌شود.
با این وجود اصول کار یک سازمان ثبت مشخصات واصلاح نژاد زیاد و به شرح زیر می باشد:
به نظر میرسد موانع موجود در ایجاد انجمن‌های نژادی در ایران عدم همکاری دامپروران سنتی با سازمان‌های اصلاح نژاد تعداد زیاد گله داران و کوچک بودن گله ها می باشد. برای تحقق این مهم باید ایجاد انجمن های نژادی را از مراکز تحقیقاتی شروع نمود و فعالیت را روی نژادهای پرورشی موجود در دانشکده های دامپروری و مجتمع های کشت و صنعت متمرکز نمود. سپس با تثبیت صفات مطلوب در نژادهای بومی کشور و فروش بره های ماده و قوچ مولد به دامپروران سنتی، آنرا گسترش داد.
در بین دام‌های اهلی گوسفند بیشترین تنوع را دارد به طوری که حدود 1000 نژاد متفاوت گوسفند در دنیا وجود دارد در صورتی که حدود 75 درصد صنعت گوسفندداری به وجود 10 تا 20 نژاد متکی میباشد دستیابی صحیح به مشخصات این جوامع برای انتخاب نژاد مورد نظر و برنامه‌های اصلاح نژادی امری ضروری میباشد نژادها را می‌توان بر اساس معیارهایی نظیر نوع تولید نوع منطقه پرورش وجود یا عدم وجود دنبه اندازه جثه، نوع پشم و غیره طبقه بندی نمود بر اساس نوع پشم کلیه نژادهای گوسفند ایران دارای پشم ضخیم می باشند. همچنین در بین گوسفندان موجود در ایران نژاد زل بجای دنبه دارای دم و سویه ای از گوسفند قره گل دارای نیمه دنبه و بقیه دنبه دار می باشند. در حال حاضر مشخصات 27 نژاد گوسفند و 10 تا 12 نژاد بز در کشور شناسایی شده است.
شناخت این نژادها بر اساس معیارهایی نظیر اندازه جثه و نوع بهره به اندازه گیری های دقیق و صحیح نیاز دارد به عنوان مثال در برخی کتب موجود صفاتی نظیر دوقلوزایی و باروری برای اکثر نژادها بیش از حد معمول گزارش شده است بدیهی است این صفات به میزان زیادی تحت تأثیر شرایط محیطی بوده و چنانچه در شرایط خاص نظیر تغذیه و یا استفاده از هورمونهای سنتتیک چنین ارقامی حاصل شده باشد قابل تعمیم به یک جامعه نخواهد بود. بررسی‌ها نشان میدهد میزان دوقلوزایی در اکثر نژادهای موجود در کشور بین3 تا 12 درصد می باشد و تنها نژاد مستعد دوقلوزای کشور گوسفند نژاد افشار میباشد که در شرایط عادی پرورش حدود 15 تا 25 درصد دوقلوزایی دارد. دسته بندی انواع نژاد گوسفند در کشور ما بر اساس معیارهای مختلف گاهی بسیار پیچیده می‌شود.
برای طبقه بندی دقیق باید معیارهایی همچون به ارث رسیدن ژنتیک و متغیرهای محیطی را در نظر گرفت. ولی به صورت کلی نژاد گوسفندان ایرانی را با استفاده از معیارهای ساده‌تری همچون وزن، قد، رنگ، جثه و شکل ظاهری شناسایی می‌کنند.
در پایان برخی از شناخته شده‌ترین گوسفندان نژاد ایرانی را نیز بهتره معرفی کنیم که عبارتند از:
نژاد مغانی، نژاد گوسفند افشاری، نژاد مهربان، گوسفند نژاد شال، گوسفند نژاد زل، نژاد سنگسر، فراهانی، گوسفندان نژاد کردی، عربی، تالشی و بختیاری
