مؤلفین
(ریحانه پورکریمی )کارشناس تغذیه و رژیم درمانی، بیمارستان البرز، استان البرز
(طاهره عدالتی فتح آباد) کارشناس تغذیه و رژیم درمانی( منصوره ذوالفقاری )کارشناس تغذیه و رژیم درمانی( مهرزاد وطن پور) کارشناس تغذیه و رژیم درمانی( نفیسه فضلعلی)کارشناس تغذیه و رژیم درمانی( سیده زهرا حسینی )کارشناس ارشد تغذیه
(دکتر مرضیه مخبر دزفولی )متخصص تغذیه و عضو هیأت علمی مرکز قلب شهید رجایی
(دکتر سعید هادی )متخصص تغذیه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
بیماری کرونا یا 19-COVID نزدیک به دو سال است که همه مردم را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده و مشکلات و گرفتاری های مختلفی برای آنها ایجاد کرده است .مهم ترین مشکل، ابتلای افراد به بیماری و شدت و مدت آن است که متأسفانه به علت رفتارهای متنوع و جهشهای مختلف ویروس، طیف گسترده و علائم متفاوتی دارد.
لذا، یکی از کارهایی که به طور طبیعی توسط هر انسانی انجام میشود، تقویت دستگاه ایمنی بدن از طریق مصرف انواعی از خوراکی هاست. مطابق بررسی ها، نداشتن عادات غذایی مناسب و وجود کمبودهای تغذیهای یکی از اساسی ترین علل زیربنایی ضعف و ناکارآمدی سیستم ایمنی بدن در رویارویی با این بیماری به شمار میروند و فرایند درمان،
طول دوره بیماری و شدت آن به طور قابل توجهی با وضعیت تغذیهای افراد مرتبط است؛
بنابراین، وضعیت تغذیه بیماران مبتلا به کووید-۰1 قبل، حین و بعد از تجویز درمان عمومی از اهمیت بسزایی برخوردار است(۰).
باوجود آنکه توصیه ها بر رعایت یک برنامه غذایی متنوع، متعادل و متناسب برای هر فرد همگام با شرایط سنی ،جنسی، فیزیولوژیکی و با در نظر گرفتن علائم و سیر بیماری وی تأکیددارند، در این راهنما کوشش شده است تا با در نظر گرفتن وضعیت موجود، اصول کلی تغذیه ای که لازم است در طول ابتلا به بیماری کرونا در کنار پروتکل های درمانی رعایت شود ،به صورت برنامه و رفتارهای غذایی قابل استفاده برای آحاد جامعه لحاظ گردد.
ضروری است افراد مبتلا به بیماری هایی مانند دیابت، نارسایی کلیه ،بیماری های قلبی-عروقی و بیماری های دیگر با محدودیت های غذایی خاص، حتماً در طول ابتلا به بیماری کرونا تحت نظر متخصص تغذیه، مشاوره های لازم را متناسب با شرایط بیماری خود دریافت نمایند.
گروه نگارندگان این راهنما تأکید دارند که موارد مطرح شده در این مجموعه باید در کنار پروتکل درمانی تجویزشده توسط پزشک معالج بیمار مورد استفاده قرار گیرد تا به همراه آن روند درمان بیماری را سریع تر نماید .
این راهنما هرگز برای درمان اصلی نباید به کار گرفته شود.
سیستم ایمنی برای محافظت در برابر بیماریها بهویژه بیماریهای عفونی به کار میرود. هدف از ایمنی، حذف و نابودی آنتیژن از بدن است. آنتیژنها، مولکولهایی از جنس پروتئین، پلیساکارید و غیره هستند که سیستم ایمنی بدن آنها را شناسایی، دفع و نابود میکند.
فعالیت سیستم دفاعی بدن فقط به مقابله با عوامل عفونی و دفاع در مقابل عوامل بیماریزا محدود نمیشود بلکه حفظ تعادل و شرایط فیزیولوژیک بدن، دفع سلولها و عوامل فرسوده و نیز جلوگیری از بروز بدخیمیها و سرطانها هم در زمره کارهای سیستم ایمنی به شمار میرود.
از طرف دیگر، بین دستگاه ایمنی و سایر سیستمهای بدن ازجمله سیستم دستگاه عصبی مرکزی و غدد هم کنش و واکنشهای متعددی وجود دارد(1).
آنزیم مبدل آنژیوتانسین-1 (2-ACE) مهم ترین و شناختهشدهترین مسیر اثرگذاری ویروس کووید-۰1 در سلول-هاست و در بافتها و اندامهای زیادی ازجمله قلب، ریهها، کلیهها، عروق خونی، کبد، روده بزرگ و کوچک، معده و ... تولید میشود.
روتئینهای تولیدشده توسط ویروس کووید-۰1 این آنزیم را در هر بافتی تحت تأثیر قرار داده و فرایند بیماری را ایجاد میکنند .درنتیجه، در تمام اندامها و بافتهای گفتهشده، علائم اختصاصی نارسایی و اختلال عملکرد رخ میدهد. در ریهها خلط، سرفه، ناتوانی، اختلال تنفس و ... ایجاد میشود؛
در معده باعث بروز تهوع، استفراغ و بی اشتهایی میشود؛ در رودهها دردهای شکمی، اسهال و خونریزی ایجاد میکند؛ در کبد بالا رفتن مقدار آنزیمهای کبدی، اختلال در عملکرد کبد، پایین آمدن آلبومین و عملکرد غیرطبیعی لخته شدن خون را در پی دارد.
آسیب کبد در همه بیماران مبتلا به کووید-۰1 مشاهده میشود و در بیمارانی که علائم گوارشی شدیدتر است، اختلال عملکرد کبد با وضوح و شدت بیشتر و زمان طولانیتری همراه است (1).
گسترش ذاتالریه ناشی از ویروس کووید-۰1 به همراه شرایط التهابی فزاینده در پاسخهای ریوی درمجموع طوفان سایتوکاینی نامیده میشود. سایتوکاینها، مواد شیمیایی هستند که توسط سلولها در مواقع ضروری (بیماری، به-همریختگی تعادل سوختوسازی بدن و ...) ترشح میشوند و پاسخهای بدن را فراهم میکنند.
در بیماری کووید-۰1 نیز این مولکولها برای تولید پاسخ مناسب، توسط سلولها ترشح میشوند ولی به علت تحریک بسیار زیاد ویروس و حجم بالای حمله به سلولها توسط آن، مقدار سایتوکاینهای ترشح شده خیلی بیشتر از اندازه معمول بوده و درنتیجه، همین مولکولها خود به تشدید مراحل بیماری کمک میکنند.
متأسفانه، تاکنون دارویی مشخص و قطعی برای سرکوب این طوفان سایتوکاینی معرفی نشده است؛ هرچند داروهایی برای کنترل آن در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد(3).
به لحاظ مداخلات تغذیه ای در کنترل طوفان سایتوکاینی چندین ماده مغذی و نیز تعدادی از مواد طبیعی زیست فعال (موادی که بهطور طبیعی در مواد غذایی مختلف وجود دارند و در واکنشهای زیستی بدن برای ایجاد و حفظ تندرستی شرکت میکنند) که اثرات ضدالتهابی و ضدویروسی آنها پیش ازاین بررسی و شناخته شده است،
به عنوان روشهای کمک درمانی در بیماری کووید-۰1 مورد استفاده قرار میگیرند. مطالعات و بررسیها نشان دادهاند که چنانچه این مواد قبل از شروع طوفان سایتوکاینی تجویز و مصرف شوند، قادر خواهند بود علائم و پیامدهای بیماری کووید-۰1 را بهبود بخشیده و از وخامت اوضاع جلوگیری کنند(۰).
روی: یک ماده معدنی ضروری است که به مقادیر کم از رژیم غذایی به دست میآید و در تولید و فعالیت سلولهای ایمنی بهویژه سلولهای لنفوسیت T و نیز کاهش التهاب از اهمیت بسزایی برخوردار است.
کمبود روی می تواند باعث نقص ایمنی ناشی از سلول و افزایش حساسیت به عفونتهای مختلف ازجمله ذاتالریه شود .لذا، در بررسیهای انجام شده، کنترل طوفان سایتوکاینی در بیماران مبتلا به کووید-۰1 هنگام تجویز روی به همراه داروهای ضدالتهاب مربوطه، بهتر و کارآمدتر است. مصرف غذاهای مختلف حاوی روی ازجمله گوشت ،لبنیات و حبوبات و ...
در برنامه غذایی روزانه در پیشگیری و نیز درمان علائم التهابی بهویژه طوفان سایتوکاینی اهمیت بسزایی دارد.
ویتامین C: این ویتامین از طریق کاهش تولید مولکولهای ایجادکننده پاسخهای التهابی، توانایی کاهش التهاب و درنتیجه پیشگیری از طوفان سایتوکاینی را ضمن کوتاه کردن زمان و شدت علائم بیماری کووید-۰1 دارد (6).
باوجود تحقیقات زیادی که پیرامون مصرف مکملهای ویتامینC انجام شده است ،این ویتامین را میتوان از طریق منابع غذایی مانند مرکبات، انواع توتها ،سبزی ها برگدار و گوجهفرنگی به دست آورد .بر اساس تحقیقات انجام شده ،دوزهای ۰-1 گرم در روز جهت پیشگیری از عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی مؤثر بوده است.
از آنجا که تأمین این مقدار از طریق منابع غذایی قابل دستیابی نیست، ممکن است برای کسانی که بیشتر در معرض عفونتهای تنفسی هستند مصرف مکمل توصیه شود. باید توجه داشت که دوزهای بالاتر از 1۱۱میلیگرم در روز ممکن است برای افراد سالم مفید نباشد(5).
مس: این ماده معدنی در فعالیت مناسب سلولهای ایمنی، فراهم کردن پاسخ ایمنی توسط سلولهای ایمنی بهویژه لنفوسیتهای T، مهار تولید و ترشح سایتوکاینهای التهابی اثر بسزایی دارد .غلات سبوسدار ،مغز دانه ها، انواع لوبیا، سیبزمینی، گوشت امعاء و احشاء (دل، قلوه و جگر) منبع غذایی مس به شمار میروند(6).
کوئِرِسِتین (Quercetin): یک ماده مغذی زیست فعال از خانواده فلاونوئیدهاست که بهوفور در سیب، انواع انگور، برگهای تربچه، پیاز، انواع توت، شوید و رازیانه وجود دارد .بررسی ها نشان میدهد مصرف این ماده به همراه ویتامین C در دوران بیماری کووید-۰1 سبب پیشگیری از طوفان سایتوکاینی و کنترل آن میگردد(3).
کورکومین (Curcumin): ماده مغذی زیست فعالی در زردچوبه که از خانواده ترکیبات فنولی است و با اثرات ضدالتهابی خود، هم در طوفان سایتوکاینی و هم سایر مراحل بیماری کووید-۰1 مؤثر است. این ماده با مهار اثر ویروس بر آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 از پیشرفت بیماری کووید-۰1 ممانعت میکند(7).
علاوه بر موارد فوق، ترکیبات زیست فعال دیگری از خانواده فلاونوئیدها مانند ایمودین (Emodin) در آلوئه ورا، ریواس و سنجد ،اِسکوتِِلاریِِن (Scutellarein) و لوتِِئولین (Luteolin) موجود در کرفس، جعفری، هویج، بروکلی ،انواع فلفل، انواع کلم و پوست سیب، گروههایی از کاروتنوئیدها و پُُلیفنولها در انواعی از سبزی ها و میوهها نیز در کاهش التهاب و بهبود عملکرد سلولها در بیماریهای تنفسی به ویژه بیماری ذاتالریه و کووید-۰1 مؤثر هستند .
لذا، استفاده از منابع غذایی حاوی این ترکیبات در برنامه غذایی روزانه میتواند از بروز طوفان سایتوکاینی یا وخیم شدن شرایط در بیماران مبتلا به کووید-۰1 پیشگیری نماید(8, 1).
از ابتدای شیوع بیماری کووید-۰1 در سال 1۱۰1 تاکنون، بیش از 6 هزار مطالعه بهصورت کار آزمایی بالینی در این حوزه انجام شده و صدها دارو و ماده مؤثره برای کنترل و درمان این بیماری مورد بررسی و آزمایش قرار گرفته است ولی هنوز هیچ داروی مشخص و اثربخشی که با قطعیت بتواند برای درمان استفاده شود، معرفی نشده است.
لذا، رویکردی چندوجهی برای درمان بیماری کووید-۰1 بهعنوان رویکرد راهبردی درمان در دستور کار نظام بهداشت و سلامت کشورها قرار گرفته است.
بهمنظور عملکرد مطلوب سیستم ایمنی بدن، تغذیه مناسب امری ضروری است(1). نهتنها سوءتغذیه میتواند سیستم ایمنی را تضعیف و احتمال بیماری و وخامت آن را تشدید کند که چاقی و اضافه وزن هم با اختلالاتی که در فعالیت سوختوسازی بدن ایجاد میکند، تعادل میان اعضا و عملکرد آنها را برهم زده و با تضعیف سیستم ایمنی، مقاومت بدن در برابر عوامل بیماریزا را تشدید مینمایند. با در نظر گرفتن تنوع علائم بیماری کووید-۰1 در افرادی که تاکنون به انواعی از سویههای این بیماری در اقصی نقاط جهان مبتلا شده اند، نقش تغذیه درروند بیماری را میتوان در سه حوزه تخصصی مورد بررسی قرار داد:
الف) تغذیه در سیستم ایمنی
یک پاسخ ایمنی مطلوب و کافی نیازمند وجود پشتوانه تغذیهای کافی و مناسب در بدن است؛ برای مثال دریافت پروتئین کافی برای تولید پادتن (آنتیبادی)، سطح ویتامین D مطلوب برای فعالیت سلولهای تولیدکننده پادتن ،مصرف کافی ویتامین A برای تکثیر سلولهای ایمنی تخصصی بنام لنفوسیتهای T ضروری هستند.
همچنین ،سطح مطلوبی از ویتامینهای E ،C ،B12 ،B6 ،A و فولات در کنار مقدار کافی از مواد معدنی کلیدی مانند روی ،آهن، مس، سلنیوم و منیزیوم به همراه مواد مغذی مهمی مانند اسیدهای چرب ضروری امگا-3(ایکوزاپنتااِِنوئیک اسید و دوکوزاهگزااِِنوئیک اسید) برای یک دفاع ایمنی کامل و کافی بسیار حیاتی هستند .
الگوهای رژیم غذایی مختلفی در سراسر دنیا وجود دارند که با تأکید بر استفاده از انواع مشخصی از مواد غذایی، اثرات مستقیمی بر سلامت و تندرستی بدن دارند .ازجمله آنها ،رژیم غذایی مدیترانهای و رژیمهای دارای خواص ضدالتهابی است که با مصرف نسبتاً زیاد میوه ،سبزی ها، حبوبات ،روغن زیتون، غلات کامل، آجیل و چربی های تک غیراشباع و مقدار مصرف کم گوشتهای فراوری شده و قرمز شناخته میشوند.
رژیم متعادل غنی از این غذاها با ترکیبات ضدالتهابی و تنظیم کننده سیستم ایمنی ازجمله ویتامین های ضروری ( C,D,E) و مواد معدنی (روی، مس، کلسیم و غیره) که بر وضعیت تغذیه فرد تأثیر میگذارد، مرتبط است.
رژیم غذایی مدیترانهای و سایر الگوهای غذایی سالم از جمله رژیمهای غذایی عمدتاً گیاهی بومی کشورهای مختلف، اقلام غذایی متنوعی دارند که اغلب حاوی ترکیبات فعال زیستی فراتر از ویتامینها و مواد معدنی هستند.
ازجمله ترکیبات فنولی زیست فعال میتوان به لیپیدهای قطبی و پپتیدهای دارنده خواص ضدالتهابی، ضد لخته شدن خون(آنتی ترومبوتیک) و آنتیاکسیدانی قوی اشاره نمود.
تبعیت از چنین برنامههای غذایی هم بروز التهاب را به تعویق خواهد انداخت و هم دفاع ایمنی و آنتی اکسیدانی را تقویت مینماید.
این قبیل رژیمهای غذایی با رژیم غذایی غربی کاملاً در تضاد هستند. الگوی رژیم غذایی غربی که در کشورهای توسعه یافته رایج است، با مصرف زیاد غذاهای فراوری شده مانند غلات تصفیهشده، گوشت قرمز ،دسرها و شیرینیها، غذاهای سرخشده و محصولات پرچرب همراه است.
پیروی از چنین برنامه غذایی سبب دریافت مقدار زیادی قند، چربیهای اشباعشده و کربوهیدراتهای تصفیهشده خواهد شد که منجر به افزایش چربی و قند خون افراد گشته و در بدن آنها درجاتی از التهاب را ایجاد مینماید. این مشکلات، در کنار مواجهه با ویروس کووید-۰1، هم احتمال ابتلا به بیماری را تشدید کرده و هم شدت وخامت و طول دوره بیماری را بیشتر می کند(۰۱).
شدت بیماری کووید-۰1 با شروع علائم بالینی کمبود اکسیژن )هیپوکسی( ناشی از برهمخوردن تعادل اکسیدان-آنتی اکسیدان، التهاب و وقوع طوفان سایتوکاینی مرتبط است .به هم خوردن توازن اکسیدانی، استرس اکسیداتیو را بالا میبرد و باعث رخداد زنجیروار و آبشاری وقایع بیماریزایی و وخامت وضعیت بیماری در افراد مستعد می-شود.
وظیفه تغذیه در دفاع آنتیاکسیدانی، تأمین ذخایر مواد مغذی ضروری برای ایجاد و حفظ تعادل اکسیدانی در سلولهاست. در شرایط وجود بیماری عفونی ویروسی، استرس اکسیداتیو و طوفان سایتوکاینی ایجاد میشود که سبب شدت علائم و وخامت حال بیمار میگردد. در این میان، بخشی از مواد مغذی نقش آنتیاکسیدانی بالقوه-ای دارند و برای تقویت دفاع آنتیاکسیدانی ضروری هستند که در ادامه به ذکر آنها خواهیم پرداخت:
سِِلنیوم: ماده معدنی مهمی است که فعالیت تعدادی از آنزیمهای دخیل در دفاع آنتیاکسیدانی بدان وابسته است. سلنیوم به همراه ویتامین E از تولید مولکولهای اکسیدان و به هم خوردن تعادل اکسیدانی ممانعت میکند .
مقدار ناکافی سلنیوم دریافتی از غذا با شدت و دفعات ابتلا به بیماریهای عفونی ویروسیارتباط تنگاتنگی دارد. غلات کامل و لبنیات به همراه تخم مرغ، گوشت مرغ، بوقلمون، گوساله، ماهی ،اسفناج، مغز تخمه آفتابگردان، موز ،بادام هندی، انواع عدس و ماش منابع غذایی مهم سلنیوم به شمار می روند.
ویتامین E: ویتامین E در کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب نقش بسزایی دارد. همچنین میتواند از اسیدهای چرب اشباع نشده (PUFAs) موجود در ساختمان غشای سلولی در برابر اکسیداسیون محافظت کرده، تولید مولکولهای اکسیداتیو و گونه های واکنش دهنده نیتروژن را تنظیم نموده و انتقال پیام توسط سلولها را تعدیل نماید.
غذاهای مختلفی ازجمله دانهها و روغنهای گیاهی، سبزی ها برگ سبز و غلات غنیشده میتوانند ویتامین E را در طول روز تأمین کنند. بررسیها نشان میدهد که کمبود ویتامین E، سیستم ایمنی و فعالیت سلولهای آن را مختل میکند.
افزایش سن به خودی خود و در شرایط عادی با اختلال در سیستم ایمنی بدن و کاهش مقدار ویتامین E در بدن همراه است و افراد را مستعد افزایش استرس اکسیداتیو و التهاب میکند که منجر به افزایش موارد ابتلای عفونت مانند آنفلوانزا در افراد مسن میشود(5).
آستاگِِزانتین )Astaxanthin(: یک ماده زیست فعال کاروتنوئیدی است که در جلبکهای دریایی تولید میشود. این جلبکها، غذای میگو و ماهیها بهخصوص ماهی قزلآلا و سالمون هستند. قدرت آنتی-اکسیدانی آستاگزانتین در مقادیر مساوی از ویتامین E و کوآنزیم 10Q بیشتر است.
مکملهای تجاری آستاگزانتین نسبت به شکل طبیعی آن، اثربخشی کمی دارند. آستاگزانتین در سلولهای بدن میتواند مولکولهای اکسیدان را به دام انداخته و فعالیت آنزیمهای آنتیاکسیدانی را تقویت کند(۰۰).
از مهم ترین مداخلات راهبردی کنترل بیماری کووید-۰1، ممانعت از اتصال به گیرندههای سطحی سلولهای میزبان و جلوگیری از وارد شدن ویروس به سلولها و انجام نسخهبرداری از ژن ویروس درون سلولهای میزبان است .ازجمله مهم ترین ترکیباتی که این فعالیت را از خود بروز میدهند، فیتوکمیکالها هستند .
فیتوکمیکالها، مواد زیست فعال و گروه بزرگی از ترکیبات متعلق به متابولیتهای ثانویه گیاهان هستند که به علت داشتن فواید بیولوژیکی بالقوه مانند خواص آنتیاکسیدانی، ضدالتهابی، ضد سرطانی، ضد باکتریایی، ضد قارچی و ضدویروسی و نیز به خاطر زیست دسترسی بالا و مسمومی تزایی سلولی پایین، برای پیشگیری و کاهش عوارض بیماریهای مختلف و به ویژه کووید–۰1 استفاده میشوند.
فیتوکمیکالها به صورت یک لیگاند و پروتئین در جایگاه پیوندی سلول میزبان عمل میکنند؛ این واکنش پیوندی، قویتر از داروهایی است که اخیراً برای کرونا در دسترس قرار گرفتهاند. بااتصال فیتوکمیکالها به پروتئین S و بلوکه کردن گیرنده سلول میزبان و جلوگیری از ورود پروتئین ویروس به داخل سلول و تحریک ایمنی، این ترکیبات آغازگر مسیر مهم دیگری به نام اتوفاژی می-شوند که ویروس را پاکسازی کرده و باعث حذف یا خنثی شدن عفونت ویروسی میشوند.
تعدادی از این مولکول-ها به جایگاههای اتصالی آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 که محل ورود ویروس است، حمله میکنند. کورکومین زردچوبه، نیمبین از درخت نیم یا چریش (در جنوب ایران بهخصوص بلوچستان فراوان است) ،ویتافرین آ۰ از گیاهان سولاناسه (سیب زمینی، گوجه فرنگی، بادمجان، فلفل و...)،
پی پِِرین1 از فلفل سیاه و سفید، بِربِرِین از زرشک و انگور سیاه، رِزوِِراترول۰ از تمشک و انگور قرمز، کوئِِرستین5، لوتِِئولین از کرفس، جعفری، لیموترش و دیگر مرکبات و انواع خربزه و طالبی، نارینجِِنین از گریپ فروت و پرتقال، زینجیبِِرین از زنجبیل، گالیک اسید از انواع انگور، توت فرنگی، موز و میوههای دیگر ،تمایل زیادی برای اتصال به گیرندههای آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 در سطح سلولها دارند(۰1-۰۰).
علاوه بر راهبرد ممانعت از ورود و نسخهبرداری ژن ویروس در سلولهای میزبان ،مهم ترین رویکرد درمانی موجود در سراسر جهان جلوگیری از تکثیر سلولی ویروس و انتشار آن در بدن است که توسط داروهایی نظیر رمدیسیویر انجام میشود. تاکنون ،مهم ترین تأثیر متقابل ماده مغذی و دارودرمانی در بیماران مبتلا به کووید-۰1، وضعیت ویتامین D بیمار بوده است.
مطالعات نشان دادهاند که در مناطق جغرافیایی که کمبود ویتامین D از شیوع بیشتری برخوردار است، تعداد ابتلا، مرگومیر و شدت بیماری کووید-۰1 بسیار بیشتر بود)۰5).
21 Withaferin APiperine
مسیرهای زیستی موجود در بدن برای مقابله بدن در برابر ویروس کووید-۰1 از طریق ویتامین D شامل 3 مسیراست:
۰) القای ساخت پروتئینهای اختصاصی دفاعی و ایمنی در مقابل عفونتهای ویروسی و باکتریایی به نام کاتِِلیسیدینها و دِفنِسِیدینها بهمنظور کاهش تکثیر ژن ویروسی در سلولهای میزبان .
1) کاهش تولید سایتوکاینهای التهاب زا در سلولها بهویژه سلولهای مخاطی بافتهای درگیر ازجمله سلولهای ریوی و گوارشی .
3) افزایش تولید سایتوکاینهای ضدالتهاب
به همین علت، صاحبنظران معتقدند مصرف مکمل ویتامین 3D به مقدار ۰۱ هزار واحد در روز به مدت ۰ تا 6 هفته و سپس ،5 هزار واحد در روز برای تأمین مقدار کافی و مطلوب ویتامین D بدن و پیشگیری از ابتلا به کووید-۰1 ضروری است(۰).
سوءتغذیه با پیامدهای کووید-۰1 ارتباط تنگاتنگی دارد و میتواند خطر شدت بیماری و حتی پیشرفت بیماری به سمت بدتر شدن حال بیمار را تسریع نماید. یکی از مهم ترین دلایل این است که کووید-۰1 پاسخ ایمنی فاز حاد را بهشدت القا میکند و درنتیجه آن، گلوکز افزایش مییابد. تجربه جهانی در پاندمی کووید- ۰1 بر اهمیت تشخیص سریع سوءتغذیه و سایر مشکلات و کمبودهای تغذیهای و رفع آنها بهمنظور بهبود وضعیت بیمار تأکید زیادی دارد. در این میان، برطرف کردن سوءتغذیه انرژی/پروتئین بسیار قابلتوجه بوده و حتی کاهش مرگ، شدت بیماری و نیز موفقیت درمان را در پی دارد(۰).
تأمین انرژی کافی موردنیاز بدن در تمام دوران بهویژه در طول دوره ابتلا به بیماری کووید-۰1 برای تأمین مواد مغذی موردنیاز سیستم ایمنی و دفاعی بسیار حیاتی است. این انرژی باید از منابع غذایی طبیعی و ترجیحاً تازه فراهم شود و به صورت کاملاً بهداشتی فرآوری شده و در دفعات متعدد و حجم کم به بیمار داده شود.
اغلب بیماران مبتلا به کووید دچار کاهش شدید اشتها میشوند که در کنار تب بالا و لرز تأثیر نامطلوبی بر دریافت غذایی بیمار میگذارند. در چنین شرایطی، استفاده از مواد غذایی غنی از مواد مغذی ضروری که حاوی مواد زیست فعال، آنتیاکسیدانها و عوامل ضدالتهابی هستند، انرژی کافی را به بدن بیمار میرسانند.
طراحی برنامه غذایی حاوی اقلام غذایی که مشخصات فوق را داشتهباشد و بار مالی زیادی نیز بر خانواده بیمار تحمیل نکند ،مهم ترین مداخله تغذیهای در مدیریت بیماری کووید-۰1 است. علاوه بر انرژی کافی که باید روزانه از غذا به بدن برسد، پروتئین هم نقش کلیدی در وضعیت دفاعی بدن دارد تا جایی که تأمین انرژی به حد کافی بدون پروتئین کافی می تواند نوعی از سوءتغذیه را برای فرد در پی داشته باشد.
از سویی دیگر، شرایط بیماری باوجود تب و لرز و سایر علائم در کنار وضعیت حاد التهابی و طوفان سایتوکاینی ،افزایش مصرف پروتئینها را به دنبال دارد. لذا، تأمین پروتئین موردنیاز بدن به صورت روزانه از منابع مختلف غذایی امری بسیار حیاتی است. مطالعات مختلف نیز بر لزوم تأمین پروتئین و انرژی موردنیاز بدن بهمنظور پیشگیری از وخامت بیماری کووید-۰1 تأکید دارند.
وجود علائم گوارشی کووید-۰1 سبب اثرات منفی بر جذب مواد مغذی موجود در غذا شده و سوءتغذیه را تشدید میکند .بعلاوه، استرس و حالت عصبی بیمار و نیز بیاشتهایی وی نیز نقش کلیدی در بروز سوءتغذیه بیمار دارد .
در بیمارانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند مثل افراد سالمند و یا افرادی با بیماریهای زمینهای، وقوع سوءتغذیه متوسط تا شدید و نارسایی اندامهای حیاتی احتمال و شیوع بیشتری دارد. در بسیاری از بیماران مبتلا به کووید-۰1 میزان آلبومین خون که پروتئین بسیار مهم و حیاتی است، کاهش چشمگیری دارد که به علت کاهش تولید پروتئین، افزایش سوخت وساز بافتها و نیز مصرف بیشازحد مواد مغذی در سلولها رخ میدهد.
اهمیت مقدارآلبومین در خون به اندازه ای است که مطالعات نشان دادهاند درصورتی که بیمار هنگام ابتلا به کووید-۰1 میزان قابل قبولی از آلبومین در خون داشتهباشد، احتمال وخامت بیماری و وقوع لخته در خون (ترومبوآمبولی) ناشی از بیماری بهشدت کاهش مییابد.
وجود میزان قابل قبولی از ویتامینها و مواد معدنی در بدن، مقاومت تغذیهای علیه عفونت را تا حد زیادی افزایش میدهد و لذا، تأمین آنها از طریق رژیم غذایی و یا مکملها ) در صورت نیاز در افراد دچار کمبود( توان و دفاع تغذیهای بدن را تقویت میکند.
تمامی صاحبنظران بر این عقیده اند که تأمین دفاع تغذیهای بدن و تقویت آن، از طریق تقویت سیستم ایمنی سبب کاهش وقوع نارسایی چند اندامی و بهبود روند بیماری شده و یکی از فعالیت های راهبردی درمان بیماری کووید-۰1 محسوب میشود(۰6).
بنابراین، وضعیت رژیم غذایی دریافتی و وضعیت تغذیهای هر فرد در تعیین پیامدهای ابتلا به بیماری کووید-۰1 نقشی کلیدی دارند .
دستگاه گوارش ،بزرگ ترین اندام ایمنی در بدن و خانه میلیاردها میکروب است. میکروبهایی که در دستگاه گوارش زندگی میکنند، در متابولیسم و ایمنی میزبان نقش کلیدی دارند و در بسیاری از بیماریها بهعنوان اهداف درمانی داروها قرار میگیرند.
در بیماریهای عفونی ،انسجام میکروبیوم (میکروبهای دستگاه گوارش) آسیب می-بیند و این آسیب، اختلالات سوختوسازی متعددی را در پی دارد. در بیماری کووید-۰1 نیز اختلال و آسیب میکروبیوم رخ میدهد.
همانطور که پیش تر ذکر شد، آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 که راه ورود ویروس کووید-۰1 به سلولهاست در سلولهای دستگاه گوارش نیز به مقدار زیادی وجود دارد. لذا، سلولهای مخاط گوارشی بهطور مکرر با ویروس در تماس هستند و حجم قابل توجهی از بقایای ویروسی و سلولهای مخاط گوارش در مدفوع بیماران وجود دارد.
مطالعات مختلف نشان دادهاند بیمارانی که دچار التهاب روده، اختلالات جذبی و نابسامانی میکروبیوم بودهاند، درجات شدیدتری از بیماری بهخصوص از علائم گوارشی را تجربه کردهاند)۰7). از سوی دیگر ،روابط متقابل دستگاه گوارش و تنفس بهخصوص میان معده و رودهها با ریه ها نقش بسزایی در شدت بیماریزایی ویروس کووید-۰1 دارد.
در بیماران مبتلا به کووید-۰1، میزان میکروبهای بیماریزای فرصتطلب نسبت به میکروبهای مفید بسیار بیشتر است و تا مدتها پس از رفع علائم تنفسی و بهبودی کامل، اختلال میکروبیوم و بههمریختگی نوع و مقدار میکروبهای آن بهوضوح دیده میشود .
علاوه بر این، وجود دستههای مختلفی از میکروبها بهخصوص گونههایی از باکتریها در میکروبیوم، دفاع ایمنی ضدویروسی بدن را در مقابل ویروس کووید-۰1 تقویت میکند. در مقابل، بالا رفتن تنوع تعدادی از میکروبها ازجمله برخی سویههای باکتریایی که افزایش فعالیت آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 را القا میکنند، شدت بیماری کووید-۰1 را در بیماران بیشتر کرده و به وخامت حال آنها کمک میکند.
بر اساس مطالعات انجام شده، نوع و مقدار میکروبهای مولد بوتیرات در دستگاه گوارش بیماران نیز کاهش چشمگیری داشته است)۰8). ویروس کووید-۰1 با التهاب گستردهای که ایجاد میکند ،مستقیماً سلولهای دستگاه گوارش بهخصوص سلولهای مخاط روده و معده را تحت تأثیر قرار میدهد و از این طریق، واکنشهای التهابی تشدید میشوند.
در چنین شرایطی، التهاب زیاد در دستگاه گوارش به طوفان سایتوکاینی ایجادشده در سایر اندامها افزوده شده و شرایط حاد التهابی در تمام بدن سبب نقص ایمنی و وخامت بیماری و وضعیت ناپایدار و مقاوم به درمان میشود(۰1). بااین وجود هنوز مشخص نیست که آسیب میکروبیوم علتی برای بروز علائم کووید-۰1 است و یا به عنوان پیامد ابتلا به آن باید در نظر گرفته شود.
یکی از مهم ترین فعالیتهای میکروبیوم، برقراری تعادل و توازن میان پاسخهای پیش التهابی و پاسخهای تنظیمیو سروسامان دادن به سیستم ایمنی میزبان است. این فعالیت عمدتاً توسط پروبیوتیکها و تحت تأثیر پرهبیوتیکها انجام میشود .
پروبیوتیکها، دستهای از میکروبهای مفید هستند که در دستگاه گوارش میزبان زندگی میکنند و تقویت آنها به ارتقای سلامت و بهبود وضعیت میزبان میانجامد. این میکروبها نهتنها وضعیت سلامت روده ها را تنظیم می کنند بلکه بر سیستم ایمنی میزبان نیز اثر میگذارند و تولید مواد پروتئینی ضدمیکروبی در روده ها، تحریک تولید سلولهای لنفوسیت T و انواع دیگری از سلولهای ایمنی را تشدید میکنند .برخی از آنها نیز بر آنزیم مبدل آنژیوتانسین 1 اثر میکنند و از این طریق مسیر ورود ویروس را مختل مینمایند .
به همین علت هم در حال حاضر استفاده از آنتیبیوتیکها برای درمان بیماری کووید-۰1 مجاز نیست و فقط در شرایط ویژه و وجود عفونتهای خاصی توصیه میشود(۰7).
پرهبیوتیکها، انواع خاصی از فیبرهای غذایی هستند که اجزای تخمیرپذیر ویژهای دارند که برای میکروبیوم ضروری است. این اجزای تخمیری بهصورت انتخابی سبب رشد و یا تقویت فعالیت باکتریهای پروبیوتیک در بدن میشوند.
امروزه، درمان هدفمند و تخصصی با پرهبیوتیکها در بسیاری از مشکلات گوارشی ازجمله اسهال، یبوست و نیز بسیاری از مشکلات غیر گوارشی نظیر خطر پوکی استخوان، مقاومت به انسولین، چاقی، دیابت و... رو به افزایش است(1۱).
از انواع پرهبیوتیکها می توان به سیب، موز، انواع هویج، سیر، پیاز، سیب زمینی، گوجه فرنگی ،کنگر فرنگی، مارچوبه، عسل، بادام، جوانه حبوبات، انواع لوبیا، نخود، عدس، گندم و جو سبوس دار، جو چاودار ،پنیرک و گل ختمی باغی اشاره نمود(1۰).
رژیم غذایی معمول افراد، نشاندهنده وضعیت میکروبیوم آنهاست. در برنامه های غذایی غربی و مشابه آن که میزان دریافت قندهای ساده، چربیها، قندهای تصفیه شده و غذاهای حیوانی، زیاد بوده و مقدار سبزی ها و میوه ها، کم است، میکروبیوم و بهویژه پروبیوتیک ها بهشدت آسیب دیده هستند و درنتیجه، به علت رابطه متقابل میکروبیوم و سیستم ایمنی، چنین افرادی دچار درجاتی از نقص سیستم ایمنی و وجود التهاب مزمن در بدن خود هستند .
مواجهه چنین افرادی با ویروس کووید-۰1 میتواند ابتلای شدیدی را ایجاد کند .در برنامههای غذایی سنتی مانند رژیم مدیترانهای که در آنها منابع غذایی حیوانی به مقدار کمتر و میزان مصرف سبزی ها، حبوبات ،مغز دانه ها، میوهها و چربیهای مفید بالاتر است، میکروبیوم و پروبیوتیکها تقویت شده و از این طریق سیستم ایمنی نیز ارتقاء مییابد)11).
هرچند تعیین دقیق محدوده و مرزبندی مراحل بیماری کرونا عملی به نظر نمی رسد و اغلب بین مراحل بیماری ،همپوشانی وجود دارد و یا اینکه سیر بیماری در افراد متفاوت است؛ لیکن در این راهنما سعی شده تا توصیه ها و پیشنهادهای غذایی برای مراحل و علائم مختلف بیماری ارائه گردد .
غذاهای پیشنهادی در مرحله تب و التهاب
ممکن است بسیاری از بیماران در روزهای نخست بیماری دچار تب های مقاوم گردند و اشتهای مناسبی به خوردن غذا نداشته باشند. در این شرایط ،اگرچه که با افزایش دمای بدن و شرایط تب نیاز بدن به دریافت کالری بیشتر می گردد.
اما بهتر است از پرخوری جداٌ پرهیز گردد و مصرف غذا در دفعات بیشتر و با حجم کم و نیز با تأکید بر مصرف مایعات و غذاهای ساده، زود هضم و آبکی با کمترین مقدار ادویه و دارای انواع مواد غذایی ضروری، املاح و ویتامین ها صورت گیرد و از مصرف ترکیبات التهاب زا مانند انواع گوشت های قرمز، قند و شکر و تمام غذاهای حاوی آن ها، روغن های جامد حیوانی و گیاهی و روغن های مایع گیاهی حاوی مقادیر زیاد امگا 6 (ذرت ،آفتابگردان)، نان ها و غذاهای تهیه شده از آرد سفید و انواع ماکارونی پرهیز شود.
می توان در طبخ غذا از ادویه هایی مثل زردچوبه، زعفران، انیسون ،برگ بو، رز ماری، سیاه دانه، سماق، تمرهندی و نیز سبزی های تازه یا خشک شامل ریحان، نعناع، پونه، گشنیز، شنبلیله و جعفری استفاده نمود.
در این شرایط از به کارگیری ادویه هایی همچون انواع فلفل( سیاه، قرمز، پاپریکا، چیلی، هالوپینو ،دلمه ای)، زنجبیل، دارچین، سیر، جوز هندی، زیره سبز و سیاه و رازیانه اجتناب شود(13) و مصرف غذاهای سنگین، غلیظ و دیرهضم ،فراوری شده (صنعتی)، بسیار شور ،بسیارترش، بسیار شیرین ،سرخ شده و پرچرب و نیز غذاهای پر ادویه و تندوتیز پرهیز گردد. همچنین به دلیل وجود تب نباید از شیر استفاده شود.
میوه ها و سبزی ها به دلیل خواص آنتی اکسیدانی و وجود سایر انواع ویتامین ها و املاح معدنی، برای بیماران مبتلا به 19-COVID مفیدند اما باید توجه داشت که وقتی بدن دچار آسیب می شود.
پاسخ ایمنی غیرطبیعی ایجاد می گردد که به جای حمله به ویروس، بر بقیه سلول ها و بافت های سالم بدن تأثیر می گذارد و ممکن است منجر به افزایش قند خون شود(1۰)، بنابراین ترکیبات قندی طبیعی مانند میوه ها و آبمیوه های طبیعی نیز باید با رعایت اعتدال مصرف شوند و از مصرف بیش ازاندازه آنها پرهیز شود.
[caption id="attachment_16013" align="alignnone" width="425"]? غذاهای پیشنهادی در موقع تب و التهاب[/caption]
بنابراین در چنین مواردی می توان غذاهای زیر را برای بیمار تهیه نمود:
مرحله تب و التهاب
انواع میان وعده ها انواع غذاها (نهار و شام) انواع صبحانه
۰-آب سیب طبیعی
1-مخلوط آب سیب و آب هویج
3-شربت لیموترش و عسل (ملس)
3-آب لیمو شیرین و پرتقال (ملس)(15)
۰-آب لیمو شیرین و نارنگی (ملس)
5-شربت زرشک (احتیاط در بارداری)
6- شربت انار (ملس)(16, 17)
7-میوه های پخته شده
8-چای بسیار کمرنگ (ترجیحاً چای ایرانی)
*از موارد پیشنهادی در صبحانه نیز می توان در میان وعده استفاده کرد. ۰-سوپ مخصوص
1-سوپ جوجه
3-سوپ پیاز
۰-شوربای جوجه
5-سوپ جعفری
6-سوپ کاهو
7-سوپ گشنیز
8-سوپ ساده
1-سوپ شلغم
۰۱-آش ماش و کدوحلوایی
۰۰-سوپ جو (۰)
۰1-سوپ جو (1)
۰3-سوپ جو (3)
۰۰-سوپ جو (۰)
۰5- سوپ ایمنی
۰6-خورش کدو مسما
۰7-ماش پلو
۰8-استامبولی پلو با کدو و هویج
۰-حریره سیب و بادام و عناب
1- پوره سیب پخته شده
3- نوشیدنی سیب و عناب
۰- پوره هویج و کدوحلوایی
5- فرنی هویج و کدوحلوایی
6-شیر بادام
7-پوره سبزی ها
۰. حریره سیب و بادام و عناب:
مواد لازم: سیب(18) ۰ عدد/عناب(11, 3۱) ۰۱ عدد/ پودر بادام یک قاشق مرباخوری /نشاسته ۰ قاشق غذاخوری / عسل(3۰) یا شکر ۰ قاشق چای خوری در صورت نیاز / ۰ لیوان آب
روش تهیه: ۰۱ عدد عناب را با کمی آب روی حرارت قرار داده و با چنگال سوراخ کنید سپس عناب ها را صاف نموده و با پشت قاشق شیره کشی کنید و تفاله را دور بریزید.
در ظرفی دیگر ،۰ عدد سیب متوسط خردشده را همراه با آب روی حرارت ملایم بپزید و له کنید. سپس پودر بادام، آرد نشاسته و کمی شکر یا عسل را بدان اضافه نمایید .درنهایت، عناب شیره کشی شده و آب آن را به سیب پخته اضافه نمایید .می توانید برحسب ذائقه و شرایط بیمار این ترکیب را کمی سفت تر و یا با افزودن آب به صورت رقیق و حالت نوشیدنی تهیه نمایید.
1. پوره سیب پخته شده: سیب(18)پختهشده ۰ عدد/ گلاب* ۰ قاشق مرباخوری؛ مواد اولیه را باهم ترکیب نمایید.
3. نوشیدنی سیب و عناب: ۰۱ عدد عناب را با کمی آب روی حرارت قرار داده و با چنگال سوراخ کنید سپس عنابها را صاف نموده و با پشت قاشق شیرهکشی کنید و تفاله را دور بریزید. در ظرفی دیگر ،۰ عدد سیب متوسط خردشده را همراه با کمی آب روی حرارت ملایم بپزید و له کنید .
درنهایت، عناب شیره کشی شده و آب آن را به سیب پخته اضافه نموده و میکس نمایید در صورت نیاز مجدداً کمی آب به ترکیب اضافه نمایید تا ترکیب رقیقی به دست آید.
۰. پوره هویج و کدوحلوایی: هویج(18) رنده شده ۰ پیمانه /کدوحلوایی بدون پوست رنده شده ۰ پیمانه / همراه با ۰ لیوان آب پخته و سپس در مخلوط کن ریخته تا کاملاً نرم شود. سعی کنید این ترکیب را بدون نان و یا با حداقل نان میل نمایید.
5. فرنی هویج و کدوحلوایی: مانند پوره آن تهیه می شود؛ اما لازم است در زمان پخت ،1 قاشق غذاخوری آرد برنج یا نشاسته( حل شده در آب سرد) اضافه شود.
6. شیر بادام (31, 33): بادام بدون پوست ۰۱-۰5 عدد/ عسل ۰ قاشق مرباخوری/ آب ۰ لیوان؛ در مخلوط کن مخلوط شود.
7. پوره سبزی ها
مواد لازم: هویج خردشده و پخته ۰ پیمانه/ کدوسبز یا حلوایی خردشده و پخته ۰ پیمانه/ ساقه کرفس**خردشده و پخته ۰ پیمانه / جعفری خردشده 1 قاشق غذاخوری/ نمک ،لیموترش تازه و روغن زیتون به مقدار لازم.
طرز تهیه: همه مواد را در مخلوط کن ریخته تا خوب نرم شود. سپس بدان کمی نمک ،لیموترش تازه و کمی روغن زیتون اضافه نمایید. سعی کنید این ترکیب را بدون نان و یا با حداقل نان میل نمایید.
۰. سوپ مخصوص(3۰)
مواد لازم: بلغور گندم ۰ پیمانه/ آب 5 لیوان/ هویج ۰ عدد/ پیاز ۰ عدد/جعفری و شوید خردشده از هرکدام 3 قاشق غذاخوری / روغنزیتون 1 قاشق غذاخوری/ نمک، زردچوبه به مقدار لازم/ لیموعمانی در صورت تمایل 1 عدد
طرز تهیه: بلغور گندم را 1-۰ ساعت خیسانده، سپس با آب، نمک و زردچوبه بپزید تا نرم شود. سپس پیاز و هویج خردشده و لیموعمانی را اضافه کنید. در ۰۱ دقیقه آخر پخت ، سبزیها خردشده و روغن زیتون را اضافه کنید.
1. سوپ جوجه(35, 36)
مواد لازم: جوجه مرغ( مرغ های زیر وزن ۰3۱۱ گرمی)3۱۱ گرم/ پیاز متوسط ۰ عدد/ نمک و زعفران به مقدار کافی
طرز تهیه: جوجه مرغ را با مقدار کافی آب و با شعله کم بجوشانید، در هنگام جوشیدن کف حاصل را جدا کنید. سپس پیاز خردشده را به آن اضافه کنید. وقتی جوجه مرغ پخت و آب آن به 1 لیوان رسید (تا پختن کامل در صورت نیاز می توان به آن آب اضافه کرد)کمی زعفران و نمک اضافه کنید و شعله گاز را خاموش کنید.
آب سوپ حاصل را هر یک ساعت چند جرعه میل نمایید. گوشت جوجه آن را با چلو همراه با خانواده میل کنید.
3. سوپ پیاز
مواد لازم: آب مرغ ۰ لیوان/ پیاز ۰-3 عدد/ پونه و گشنیز به مقدار لازم/ زردچوبه به مقدار لازم /روغن زیتون 1 قاشق غذاخوری/ نمک و زعفران به مقدار لازم
طرز تهیه: پیاز رنده شده همراه با گشنیز، پونه، زردچوبه و کمی زعفران به آب مرغ اضافه کنید و روی شعله ملایم بپزید. در انتها 1 قاشق غذاخوری روغن زیتون به سوپ اضافه کنید.
۰. شوربای جوجه(35, 36)
مواد لازم: جوجه پاک کرده ۰ عدد/ برنج خیسانده شده نیم پیمانه/ جعفری یا گشنیز خردشده نیم پیمانه /هویج خردشده 1 -۰ عدد/پیاز ۰ عدد/ ساقه کرفس** خردشده ۰ پیمانه/زردچوبه ۰ قاشق چای خوری/ نمک به مقدار لازم
طرز تهیه: جوجه را با پیاز، جعفری، هویج، کرفس**، زردچوبه و کمی نمک در یک لیتر آب روی شعله ملایم بارکنید. پس از نیم ساعت برنج را اضافه کنید. پس از حدود نیم ساعت، جوجه را از ظرف خارج کنید و استخوان هایش را درآورید و گوشتش را به ظرف برگردانید. آب و نمک شوربا را اندازه کنید. می توانید کمی آب لیمو یا آب نارنج به شوربا اضافه کنید.
5. سوپ جعفری (37)
مواد لازم: برنج ۰ پیمانه/ جعفری(38) تازه خردشده 3 قاشق غذاخوری/ آب 5 لیوان/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم/ روغن زیتون ۰ قاشق غذاخوری
طرز تهیه: برنج را همراه با کمی نمک و زردچوبه در مقدار لازم آب پخته و در ۰۱ دقیقه آخر پخت جعفری را اضافه کنید.
بعد از پخت یک قاشق روغن زیتون به ترکیب اضافه نماید. این سوپ به مدت 3 روز در یخچال قابل نگهداری است. هنگام مصرف آن را کاملاً گرم نمایید.
6. سوپ کاهو(37)
مواد لازم: برنج ۰ پیمانه/ آب 5 لیوان/ کاهو (18)خردشده 5 قاشق غذاخوری /روغن زیتون ۰ قاشق غذاخوری /نمک و زردچوبه به مقدار کم
طرز تهیه: برنج را با آب و مقدار کمی نمک و زردچوبه بپزید، در ۰۱ دقیقه آخر کاهو را اضافه کرده بگذارید پخته شود و در انتها روغن را به سوپ اضافه کنید. این سوپ به مدت 3 روز در یخچال قابل نگهداری هست. هر 8 ساعت یک پیاله از آن را گرم کرده و میل نمایید.
7. سوپ گشنیز(37)
مواد لازم و طرز تهیه مانند سوپ کاهو است. فقط به جای کاهو از گشنیز(31) تازه و خردشده استفاده نمایید.
به اندازه ۰ پیاله ماست خوری قبل ناهار و شام میل شود.
8. سوپ ساده
مواد لازم: بال و گردن مرغ یا بلدرچین / پیاز ۰ عدد/ بلغور گندم یا جو ۰ پیمانه/ هویج 1 عدد/ جعفری و گشنیز، شوید، شنبلیله)31( خردشده از هرکدام 3 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم
طرز تهیه: همه مواد را به غیراز سبزی ها همراه با ۰ لیوان آب بپزد و در ۰۱ دقیقه آخر پخت ،سبزی ها و کمی نمک و زردچوبه را اضافه کرده و بگذارید تا سوپ پخته و جا بیفتد. در صورت نیاز می توانید بدان کمی روغن زیتون اضافه نمایید.
1. آش ماش و کدوحلوایی
مواد لازم: برنج ۰ پیمانه/ ماش)۰۱(۰پیمانه/ پیاز ۰ عدد/کدوحلوایی(38) خردشده ۰ لیوان/ گشنیز و جعفری خردشده از هرکدام 3 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم
طرز تهیه: برنج، ماش، پیاز و کدوحلوایی خردشده را به همراه یک لیتر آب، نمک و زردچوبه بپزید تا ماش کاملاً پخته و نرم شود .۰۱ دقیقه آخر پخت سبزی ها را اضافه کنید. در انتها می توانید مقداری آب لیمو و روغن زیتون اضافه کنید.
۰۱. سوپ شلغم
مواد لازم: شلغم 3 عدد متوسط / پیاز ۰ عدد/ هویج ۰ عدد متوسط /بلغور گندم نصف پیمانه / نمک و زردچوبه به میزان لازم / آبلیمو تازه به مقدار لازم
طرز تهیه: بلغور گندم را از قبل خیس کرده، سپس با یک لیتر آب و مقداری نمک و زردچوبه بپزید.
مدتی که از پخت بلغور گذشت، شلغم و هویج خردشده را به آن افزوده و با حرارت ملایم بپزید. در صورت تمایل، هنگام صرف غذا از چند قطره لیموترش تازه استفاده کنید.
۰۰. سوپ جو (۰)
مواد لازم: جو پوست کنده یا پرک شده ۰ پیمانه / جعفری 1۱۱ گرم / هویج یا زردک ۰ عدد متوسط/پیاز ۰ عدد متوسط /لیموترش تازه به مقدار لازم /روغن زیتون ۰ قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم طرز تهیه: جو پاک کرده را با ۰ لیوان آب روی شعله ملایم کمی بپزید.
بعد پیاز خلال شده و هویج رنده شده را اضافه کنید. پس از چند جوش خوردن، جعفری، نمک و زردچوبه را افزوده و شعله را کم کنید تا کاملاً پخته شود. درنهایت با چند قطره لیموترش تازه و روغن زیتون میل کنید.
۰1. سوپ جو (1)
مواد لازم: جو پوست کنده یا پرک شده ۰ پیمانه/ پیاز ۰ عدد /آلوبخارا 8-۰۱ عدد/ اسفناج (18)یا خرفه(۰۰, ۰1) و گشنیز خردشده از هرکدام ۰ پیمانه/ عناب ۰۱ عدد/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم
طرز تهیه: ابتدا جو را پاک کرده با چند لیوان آب روی شعله ملایم قرار دهید تا بجوشد بعد پیاز خلال شده و آلوبخارا را اضافه کنید و بگذارید کاملاً بپزد. عناب ها را با کمی آب روی حرارت قرار داده و با چنگال سوراخ کنید سپس آن ها را صاف نموده و با پشت قاشق شیره کشی کنید و تفاله را دور بریزید و شیره و آب عناب را به سوپ اضافه نمایید .۰۱ دقیقه آخر پخت سبزی ها، نمک و زردچوبه را به آن افزوده و شعله را کم کنید تا کاملاً پخته و جا بیفتد.
۰3. سوپ جو (3)
مواد لازم: جو پوست کنده یا پرک ۰ پیمانه/ گشنیز، خرفه، اسفناج خردشده از هرکدام ۰ پیمانه /کدوسبز ۰ عدد/روغن زیتون و رب انار شیرین یا ملس از هرکدام 1 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار کم طرز تهیه: ابتدا جو را با چند لیوان آب پخته، سپس در 1۱ دقیقه آخر پخت سبزی ها را اضافه کرده تا پخته شوند و در انتها رب انار و روغن زیتون را اضافه کنید.
۰۰. سوپ جو (۰)
مواد لازم: بلغور گندم یا جو ۰ پیمانه/جوانه گندم و ماش ۰ پیمانه/ آب مرغ 1 پیمانه/ هویج ۰ عدد/کدو ۰ عدد/ روغن زیتون یا بادام شیرین 1 قاشق غذاخوری/ چاشنی )رب انار ملس، لیموترش، آب نارنج یا آب غوره(/ نمک و زردچوبه به مقدار کم
طرز تهیه: ابتدا بلغور جو یا گندم را پخته سپس در 1۱ دقیقه آخر پخت، آب مرغ ،سبزی ها، جوانه ها، نمک و زردچوبه را اضافه کرده تا پخته شوند و در انتها روغن زیتون و چاشنی موردنظر را اضافه کنید.
۰5. سوپ ایمنی(۰3)
مواد لازم: برنج یا بلغور گندم یا جو ۰ پیمانه/ هویج خردشده ۰ پیمانه/ کدوسبز خردشده ۰ پیمانه/ساقه کرفس**خردشده ۰ پیمانه/ لبو یا برگ چغندر یا اسفناج)18( خردشده ۰ پیمانه/آب مرغ ۰ لیوان/ جعفری و گشنیز خردشده 3 قاشق غذاخوری /آب غوره یا آبلیموترش، روغن زیتون، زردچوبه و نمک به مقدار لازم.
طرز تهیه: ابتدا غلات و سبزی ها را پخته، سپس در 1۱ دقیقه آخر پخت، آب مرغ، جعفری، گشنیز، نمک و زردچوبه را افزوده و از آب غوره یا آبلیموترش و روغن زیتون به عنوان چاشنی غذا استفاده نمایید.
۰6. خورش کدو مسما
مواد لازم: مرغ 3۱۱ گرم/ کدو خورشی 1 عدد /رب انار شیرین 1 قاشق غذاخوری/ پیاز ۰ عدد/ نمک و زردچوبه به مقدار کم
طرز تهیه: پیاز خردشده را کمی در روغن تفت داده، سپس قطعات مرغ، کمی زردچوبه و نمک اضافه کرده و با 1 لیوان آب با حرارت ملایم بپزید .1۱ دقیقه آخر پخت کدوهای حلقه شده و رب انار را اضافه کرده، بگذارید خورش جا بیفتد. این خورش را با کمی چلو میل کنید.
۰7. ماش پلو
مواد لازم: برنج 1 پیمانه/ ماش ۰ پیمانه/ پیاز 1 عدد /روغن زیتون 1 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار کم
طرز تهیه: ماش را از شب قبل خیس کرده و چند بار آب آن را عوض کرده، سپس با ۰ پیمانه آب بپزید. یک پیمانه از آب ماش پخته را کنار بگذارید. برنج را آبکش کنید. پیاز خردشده نگینی را در روغن زیتون کمی تفت داده تا طلایی شود و مقداری نمک و زردچوبه اضافه کنید.
سپس ماش پخته را به آن اضافه کرده و در یک قابلمه لابهلای برنج آبکش ریخته و روی حرارت متوسط قرار داده تا بخار دهد. سپس آب ماش پخته و کمی روغن زیتون را روی برنج داده و دم کنی را روی قابلمه بگذارید تا برنج دم بکشد.
۰8. استامبولی پلو با کدو و هویج
مواد لازم: برنج 1 پیمانه/ هویج متوسط ۰ عدد /کدوسبز متوسط 1 عدد/ پیاز متوسط 1 عدد /روغن زیتون ۰
قاشق غذاخوری/زعفران آب کرده ۰ قاشق غذاخوری/ گرد لیموعمانی ۰ قاشق چای خوری/ نمک و زردچوبه به مقدار کم
طرز تهیه: پیاز خردشده را با 1 قاشق غذاخوری روغنزیتون تفت ملایم دهید. سپس هویج و کدو رنده یا خردشده را با کمی نمک و زردچوبه اضافه کرده، کمی تفت دهید و با مقدار کمی آب بپزید. سپس گرد لیموعمانی و در انتها زعفران آب کرده را اضافه کنید. برنج را آبکش کرده و در یک قابلمه لابه لای مواد استامبولی ریخته و دم کنی روی آن قرار داده تا دم بکشد.
* گلاب: احتیاط مصرف در صورت تنگی نفس یا حساسیت
** کرفس: احتیاط مصرف در موارد صرع، سردرد و یا مصرف داروهای دیورتیک و ضد انعقاد خون
[caption id="attachment_16014" align="aligncenter" width="1002"]? غذاهای پیشنهادی در مرحله تب[/caption]
در این مرحله از بیماری، فرد دوره های مداوم تب را گذرانده ولی ممکن است علائم دیگری همچون علائم گوارشی ،تنفسی و یا سردرد در وی ایجاد و یا همچنان ادامه داشته باشد. لذا لازم است در انتخاب غذاهای پیشنهادی به علائم بیمار و نیز میزان اشتهای وی توجه گردد .
به عنوان مثال در فردی که از مشکلات تنفسی رنج می برد لازم است میزان کربوهیدرات مصرفی اعم از نان و برنج به صورت محدود مورد استفاده قرار گیرد و در صورت وجود سرفه و خلط، شیر و لبنیات نیز محدود شود .بعلاوه، مصرف شیر می تواند سبب تشدید اسهال گردد .
در این مرحله می توان از گوشت در طبخ غذا استفاده نمود ولی به دلیل وجود التهاب در بدن فرد بیمار بهتر است گوشت قرمز به صورت محدود در برنامه غذایی بیمار مورد استفاده قرار گیرد. ازآنجایی که نفخ موجب افت اکسیژن می شود، از مصرف مقادیر زیاد حبوبات پرهیز شود؛
از بین تمامی حبوبات ماش انتخاب مناسب تری است. اگر آلرژی و عدم تحمل به ترکیباتی مانند تخم مرغ، ماهی، شیر ،مغزها، بادام زمینی و گندم وجود دارد؛ از مصرف آن ها خودداری شود(1۰).
در این مرحله علاوه بر غذاها و میان وعده های پیشنهادی مرحله قبل با توجه به علائم بیمار غذاهای زیر نیز می تواند مورداستفاده قرار گیرد:
مرحله غیر تب
انواع میان وعده ها انواع غذا (نهار و شام) انواع صبحانه
۰- انواع میوه های فصل به صورت خام یا پخته، تازه یا خشک (سیب، گلابی، انجیر و )... (۰-آش عناب )
1-سوپ ماهیچه
3-حریره بادام و جعفری
۰-خورش مرغ و عناب
5-خورش آلو و مغز بادام
6-خورش مرغ و سیب
7-خورش کدوحلوایی
8-هویج پلو
۰-تخم مرغ عسلی
1- حریره بادام
3- فرنی کم شیرین
۰- شیر برنج
5-شیر بادام
6-حریره آب انار شیرین
۰. نان سبوس دار و تخممرغ عسلی
طرز تهیه تخم مرغ عسلی: تخم مرغ در آب جوش فقط به مدت 5 دقیقه پخته شود. به این ترتیب سفیده خود را گرفته و زرده به شکل عسلی خواهد بود. تخم مرغ عسلی را با کمی نمک و دارچین یا پودر آویشن میل کنید.
1. حریره بادام
مواد لازم( برای یک نفر): بادام درختی شیرین پوست گرفته و پودر شده ۰۱ عدد/ پودر نبات ۰ قاشق مرباخوری/ آرد برنج ۰ قاشق مرباخوری / گلاب* نصف فنجان/ آب ۰ فنجان
طرز تهیه: همه مواد را باهم مخلوط کرده و روی حرارت ملایم قرار دهید تا به قوام آید.
3. فرنی کم شیرین
مواد لازم: آرد برنج 5 ـ ۰ قاشق/ شیر 3 پیمانه /شکر 3 قاشق مرباخوری /هل و گلاب* 5 ـ ۰ قاشق غذاخوری طرز تهیه: آرد برنج را در 3 پیمانه آب حل کنید و از پارچه بگذرانید، سپس در ظرفی روی حرارت ملایم به جوش بیاورید و ۱ 1 ـ۰5 دقیقه بپزید. مرتب هم بزنید.
شیر را اضافه کنید و ۰5 ـ ۰۱ دقیقه دیگر بپزید. شکر و هل و گلاب را اضافه کرده و روی حرارت ملایم هم بزنید. پس از دو سه جوش بردارید.
توجه: می توان به ترکیب فوق، پودر بادام یا سایر مغزهای خام را نیز افزود. ضمن اینکه، فرنی را می توان بدون شکر درست کرد و با شیره انگور یا عسل، یا بدون شیرینی و با اندکی نمک، میل نمود.
۰. شیر برنج
مواد لازم: برنج نیم دانه ایرانی ۰ پیمانه/ شیر 1 پیمانه/ نمک، شکر یا عسل به مقدار لازم/ هل، دارچین و گلاب* به مقدار لازم
طرز تهیه: برنج را با ۰ پیمانه آب بپزید. سپس شیر، کمی نمک و شکر یا عسل را اضافه کرده تا به قوام آید. در 5 دقیقه آخر پخت، هل و گلاب را اضافه کنید. هنگام خوردن کمی دارچین روی آن بپاشید.
می توانید از پودر بادام و گل سرخ هم برای تزیین روی شیر برنج استفاده کنید.
5. شیر بادام
مواد لازم: مغز بادام خام 5۱ گرم/ عسل 3 قاشق غذاخوری/ آب سرد یا شیر 3 لیوان
طرز تهیه: بادامها را در ظرفی ریخته و روی آن آب جوش بریزید و پس از چند دقیقه پوست آنها را جدا کنید. سپس بادام های بدون پوست را همراه با آب و عسل در مخلوط کن به طور کامل مخلوط کنید تا کاملاً به صورتشیر درآید.
6. حریره آب انار شیرین
مواد لازم ( برای یک نفر): نشاسته ۰ قاشق غذاخوری/ پودر نبات یا شکر سرخ ۰ قاشق مرباخوری/ آب انار شیرین ۰ لیوان
طرز تهیه: همه مواد را باهم مخلوط کرده و روی حرارت ملایم قرار دهید تا به قوام آید.
انواع غذا (نهار و شام)
۰. آش عناب
مواد لازم: برنج ۰ پیمانه/ عناب ۰۰ عدد/ ماش نصف پیمانه/ جعفری و گشنیز خردشده از هرکدام 1 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم / آب لیمو تازه به مقدار لازم
طرز تهیه: برنج و ماش را از قبل جداگانه خیس کنید و چند بار آب آن ها را عوض کنید .
سپس همه مواد به جز عناب را همراه با یک لیتر آب در قابلمه ریخته و روی حرارت ملایم قرار دهید تا محتویات آن بهخوبی پخته شوند .۰۰ عدد عناب را با کمی آب روی حرارت قرار داده و با چنگال سوراخ کنید سپس عناب ها را صاف نموده و با پشت قاشق شیرهکشی کنید و تفاله را دور بریزید و شیره عناب را به محتویات ظرف اضافه کنید .در انتها آبلیمو تازه اضافه نمایید.
1. سوپ ماهیچه(37)
مواد لازم: ماهیچه گوسفند ۰ عدد/ پیاز متوسط ۰ عدد/آب 5 لیوان/ نمک و زعفران به مقدار لازم
طرز تهیه: ماهیچه گوسفند را با کمی نمک و آب بپزید و کف آن را بگیرید، سپس پیاز خردشده را اضافه نمایید .پس از رسیدن آب ماهیچه به 1-3 لیوان گاز را خاموش کنید و آب آن را صافکرده، به اندازه یک عدس زعفران اضافه کنید. هر یک ساعت 5 قاشق غذاخوری آب سوپ را میل کنید. ماهیچه پخته شده را همراه چلو یا سبزیپلو به عنوان وعدهغذا با خانواده میل کنید.
توجه: این ترکیب حداکثر دو بار در هفته مصرف شود.
3. حریره بادام و جعفری
مواد لازم: برنج خیسانده ۰ پیمانه/ بادام پوست گرفته کوبیده 1 پیمانه/ جعفری ساطوری ۰ پیمانه/نمک به مقدار لازم
طرز تهیه: برنج را با مغز بادام و ۰1 پیمانه آب و اندکی نمک در ظرفی بریزید و حدود یک ساعت با حرارتملایم بپزید تا نرم شود و لعاب بدهد. در این میان گاهی هم بزنید تا ته نگیرد. سپس جعفری را اضافه کنید و بگذارید ۰5-1۱ دقیقه دیگر ریز جوش بزند. نهایتاً به مقدار نیاز نمک به آن اضافه کنید.
۰. خورش مرغ و عناب
مواد لازم: مرغ 5۱۱ گرم/ عناب خیسانده شده 1 فنجان/ پیاز ۰ عدد/ سیر)۰۰, ۰5(** ۰ حبه/ آب 1 لیوان /نمک و زردچوبه به مقدار لازم /روغن زیتون 1 قاشق غذاخوری
طرز تهیه: پیاز و سیر خردشده را در روغن زیتون با حرارت ملایم کمی تفت داده، قطعات مرغ را همراه با زردچوبه و نمک اضافه کرده کمی تفت دهید. سپس همراه با آب بپزید و بعد از نیم ساعت عناب ها را اضافه کرده، بگذارید همه مواد پخته و خورش کاملاً جا بیفتد .
5. خورش آلو و مغز بادام
مواد لازم: آلوبخارا ۰6 عدد/ خلال بادام یک دوم پیمانه/ به ۰ عدد/ هویج 1 عدد/ پیاز ۰ عدد / نمک، زردچوبه و دارچین به مقدار لازم / گلاب* 1-3 قاشق غذاخوری/ زعفران آب شده به مقدار لازم / روغن زیتون به مقدار لازم
طرز تهیه: آلوها و خلال بادام را جداگانه با مقداری آب خیس کنید. پیاز را با روغن زیتون و مقداری زردچوبه کمی تفت داده، هویج خردکرده را اضافه کرده و کمی تفت دهید. به را در اندازه های 1-3 سانتی خرد و همراه دارچین به بقیه مواد اضافه کرده و کمی تفت دهید. سپس آلوبخارا همراه خلال بادام، زعفران آب شده، مقداری آب گرم و کمی نمک را اضافه کرده و بگذارید غذا با حرارت ملایم پخته شود.
6. خوراک مرغ و سیب
مواد لازم: سینه مرغ 3۱۱ گرم/ پیاز ۰ عدد/ سیب خردشده 1 عدد/هویج خردشده 1 عدد /آب لیمو تازه به مقدار لازم/ روغن و نمک به مقدار لازم/ زعفران یا دارچین به مقدار لازم
طرز تهیه: پیازهای خردشده را کمی در روغن تفت دهید تا طلایی شوند. قطعات مرغ را با پیاز کمی تفت دهید.
سپس 1 لیوان آب بریزید و با شعله متوسط نیم ساعت بپزید. هویج و سیب خردشده را به مرغ اضافه کرده و ادویه ها را بهجز دارچین افزوده و حدود نیم ساعت دیگر بپزید تا خوراک جا بیفتد. در موقع کشیدن خورش، کمی دارچین روی آن بپاشید.
7. خورش کدوحلوایی
مواد اولیه و طرز تهیه این خورش مثل خورش کدو مسما است ولی بهجای کدوسبز از کدوحلوایی استفاده میشود. در زمان کشیدن این خورش کمی دارچین روی آن بریزید. به این خورش می توان به و سیب درختیهم افزود.
8. هویج پلو
مواد لازم: برنج خیسانده شده 3 پیمانه/ هویج رنده شده نیم کیلو/ زرشک)۰۰( 3 قاشق غذاخوری/ خلال پسته ۰-5 قاشق غذاخوری/ نمک و زعفران به مقدار لازم /روغن زیتون 1 قاشق غذاخوری
طرز تهیه: برنج را آب کش کنید. هویج را در روغن با حرارت ملایم کمی تفت بدهید. هویج را همراه با نیم پیمانه آب و کمی زعفران پخته و در انتها زرشک را با آن مخلوط کنید. نیم پیمانه آب روغن کف قابلمه داغ ریخته و چند کفگیر برنج روی آب روغن بریزید. سپس هویج را لابه لای برنج پخش کنید. روی حرارت کم قرار داده و بگذارید تا دم بکشد .
* گلاب: احتیاط مصرف در صورت تنگی نفس یا حساسیت
** سیر: احتیاط مصرف در موارد مصرف داروهای ضد انعقاد خون
در این مرحله، فرد بیمار پس از طی مدت بیماری وارد دوره نقاهت گشته و می بایست انرژی ازدست رفته در طول بیماری مجدداً تأمین گردد. ضمن اینکه ممکن است دچار عوارض ناشی از ابتلا به بیماری و یا روند درمان و داروها نیز شده باشد؛
بنابراین توجه به یک برنامه غذایی مناسب با میزان کالری مناسب، پروتئین بالا و مواد مغذی کافی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ اما باید توجه داشت که در این مرحله به دلیل وجود غذاهای پرکالری و بهمنظور پیشگیری از اضافهوزن و چاقی که خود میتواند منجر به عود بیماری و افزایش بروز عوارض بیماری گردد ،توصیه میشود برنامه غذایی زیر نظر متخصصین تغذیه تنظیم گردد.
بنابراین در این مرحله علاوه بر غذاهای مراحل قبل می توان غذاهای زیر را نیز پیشنهاد نمود:
مرحله توانبخشی
انواع میان وعده ها انواع غذا (نهار و شام) انواع صبحانه
۰-ماست کم چرب پروبیوتیک
1-سالاد سیب
3- سالاد کاهو
۰-سوپ کدوحلوایی
1-سوپ کم ورمیشل
3-خورش سیب
۰-فسنجان گردو و بادام
5-تاس کباب
6-خورش خلال
7-نخوداب
8-آبگوشت ساده
1-قلیه به و انار
۰۱-خلال نارنج پلو
۰۰-جوجه کباب زعفرانی
۰1- کباب چنجه
۰3-عصاره گوشت ۰-عسل یا مرباهای کم شکر:
• سیب
• هویج
• مربای به
• بهارنارنج
• گل سرخ
• انجیر
• آلبالو
• گیلاس
1-شیر بادام یا پسته یا فندق
3-ارده و شیره انگور
۰-شیر گرم و عسل
[caption id="attachment_16015" align="alignnone" width="425"]? غذاهای پیشنهادی در مرحله توان بخشی (تقویت و رفع ضعف عمومی بدن)[/caption]
طرز تهیه غذاهای مرحله توان بخشی:
۰. نان سبوس دار/ ۰ قاشق مرباخوری کره حیوانی )پاستوریزه( همراه با انواع مرباهای خانگی کم شیرین یا عسل
1. شیر بادام یا پسته یا فندق
مواد لازم: مغز بادام یا پسته یا فندق خام 5۱ گرم/ عسل 3 قاشق غذاخوری/ آب سرد یا شیر 3 لیوان
طرز تهیه: بادامها را در ظرفی ریخته و روی آن آب جوش بریزید و پس از چند دقیقه پوست آن ها را جدا کنید. سپس بادامهای بدون پوست را همراه با آب و عسل در مخلوطکن به طور کامل مخلوط کنید تا کاملاً به صورت شیر درآید.
۰. سوپ کدوحلوایی
مواد لازم: آب مرغ 3 لیوان/ پیاز ۰ عدد /کدوحلوایی 3۱۱ گرم/ هویج 1 عدد / سیبزمینی ۰ عدد/ کرفس 1 ساقه /نمک، زردچوبه و روغنزیتون 1 قاشق غذاخوری
طرز تهیه: همه سبزی ها را خرد کرده و همراه با کمی زردچوبه در روغنزیتون با حرارت ملایم کمی تفت دهید.
سپس آب مرغ را اضافه کرده و بگذارید با حرارت ملایم بپزد و همه مواد کاملاً نرم شوند. سوپ را در مخلوط کن یا گوشتکوب برقی هم زده تا یکنواخت شود.
1. سوپ کم ورمیشل
مواد لازم: بال و گردن مرغ بدون پوست / پیاز خردشده ۰ عدد / سیبزمینی نگینی ۰ عدد/ هویج نگینی ۰ عدد/ آب ۰ لیوان/ پوره گوجه فرنگی 1-3 قاشق غذاخوری/ ورمیشل خردشده 1 قاشق غذاخوری/ جعفری خردشده 1 قاشق غذاخوری/ نمک و زردچوبه به مقدار کافی
طرز تهیه: بال و گردن مرغ و سیبزمینی و هویج را همراه با ۰ لیوان آب و نمک و زردچوبه بپزید.
بعد از نرم شدن سبزی ها، ورمیشل و پوره گوجه فرنگی را اضافه کرده تا پختهشده و غلظت موردنظر را پیدا کند. در انتهای پخت، جعفری خردشده را اضافه کنید.
3. خورش سیب
مواد لازم: گوشت گوسفندی کم چربی 3۱۱ گرم / پیاز متوسط 1 عدد /سیب درختی ۰ عدد / لپه نصف پیمانه/ آلو ۰۱ عدد / روغن مایع ۰ قاشق غذاخوری/ زعفران آب کرده 1 قاشق غذاخوری/ نمک، زردچوبه و دارچین به مقدار لازم طرز تهیه: آلو را در آب سرد خیس کنید.
گوشت را بهاندازه خورشی برش زده همراه پیاز خردشده در کمی روغن تفت می دهیم. سپس لپه و کمی زردچوبه را با مقداری آب به آن اضافه کرده، صبر کنید تا خوب پخته شود. سپس سیب و آلو را همراه آبی که در آن خیس خورده اند، اضافه کرده و با حرارت ملایم به مدت بیست دقیقه بجوشد.
سپس کمی نمک، دارچین و زعفران آب کرده را هم اضافه کرده و بگذارید خورش جا بیفتد.
توجه: اگر هنوز اشتهای کافی وجود ندارد، لپه را حذف کنید- در این خورش به جای سیب می توان از به نیز استفاده کرد.
۰. خورش فسنجان گردو و بادام
مواد لازم: گردو چرخ شده ۰۱۱ گرم/ بادام بدون پوست و آسیاب شده 1۱۱ گرم/ گوشت گوسفند یا مرغ 3۱۱ گرم/ رب انار ملس 5 قاشق غذاخوری/ شیره انگور ۰-1 قاشق غذاخوری/ پیاز ۰ عدد متوسط/ روغن و نمک به مقدار لازم طرز تهیه: گوشت و پیاز خردشده را در روغن تفت داده تا تغییر رنگ دهد.
گردوهای آسیاب شده را اضافه کنید. بعد از تفت گردو، نمک و ادویه را اضافه کنید. سپس به اندازه کافی آب اضافه کرده و اجازه دهید تا شروع به پختن کند. بعد از نیم پز شدن گوشت رب انار و شکر را به فسنجان اضافه کنید و با حرارت کم بگذارید تا خوب جا بیفتد. بجای گوشت تکهای، می توان از کوفته ریزه با گوشت چرخکرده استفاده کرد.
5. تاس کباب
مواد لازم: گوشت گوسفندی یا سینه مرغ 3۱۱ گرم /سیب زمینی و هویج از هرکدام 1 عدد/ گوجهفرنگی 1 عدد کدوسبز 1 عدد/ کدوحلوایی 6-8 تکه کوچک/ پیاز ۰ عدد متوسط/ پیازچه ۰۱ ساقه/ روغن به مقدار لازم/ نمک و زردچوبه به مقدار لازم/ دارچین، زیره و زعفران به مقدار لازم :
Nutrition Guide for Covid-91 Disease
طرز تهیه: کدو، سیبزمینی و مقداری از گوجهفرنگی ها را به شکل حلقه ای برش زده، سینه مرغ یا گوشت گوسفندی را به صورت مکعبی خرد کنید. سیبزمینی های برش داده شده را کف یک تابه بزرگ که با کمی روغن چرب شده، بچینید.
تکه های مرغ یا گوشت خردشده را مابین سیب زمینیها قرار دهید. مقداری از تمام ادویه ها را روی سیب زمینی و مرغ یا گوشت بپاشید. بعد لا یهلایه از بقیه سبزی ها و مرغ یا گوشت را روی آن ها بچینید و دوباره کمی ادویه روی مواد بریزید. کمی نمک نیز روی مواد قبلی بپاشید.
برای تهیه سس تاس کباب، گوجه فرنگی های باقی مانده را به ۰ قسمت برش زده و به همراه پیاز تفت داده شده، زعفران و کمی نمک و روغن داخل مخلوط کن بریزید و خوب مخلوطکنید تا به شکلی کاملاً یکدست دربیاید. درنهایت، سس را روی تاس کباب بریزید. می توانید حدود ۰ لیوان آب روی تاس کباب بریزید و آن را با شعله متوسط بپزید.
6. خورش خلال
مواد لازم: مغز ران گوسفند 1۱۱ گرم/ لیموعمانی 1 عدد/ خلال بادام یک پیمانه/ پیاز ۰ عدد/ زردچوبه ۰ قاشق چای خوری/ زعفران آب کرده 1 قاشق سوپ خوری/ چوب دارچین ۰ تکه/ زرشک 1 قاشق غذاخوری /گل محمدی ۰ قاشق چای خوری / نمک و روغن مایع به مقدار لازم
روش تهیه: لیموعمانی ها را از وسط نصف کرده ،هسته ها را خارج کنید و به مدت 1 ساعت در آب خیس کنید. سپس هنگام مصرف، آن ها را از آب خارج کنید. خلال بادام را به مدت یک ساعت در ظرفی حاوی مقداری آب خیس کنید سپس هنگام مصرف، آبکش کنید.
پیاز را کمی تفت دهید تا طلایی شود سپس زردچوبه را اضافه کنید و کمی تفت دهید. تکه های گوشت را بیفزایید و تفت دهید تا زمانی که آب آن کاملاً کشیده شود. مقداری آب به آن بیفزایید و حرارت را زیاد کنید تا جوش بیاید. زمانی که جوش آمد، زعفران را به آن اضافه کنید.
حرارت را ملایم کنید و بگذارید تا خورش به مدت 3 ساعت بپزد. سپس در ۰5 دقیقه آخر پخت خورش، لیموعمانی، چوب دارچین و خلال بادام به خورش بیفزایید. سپس در انتها زرشک، گل محمدی، مقداری نمک به خورش بیفزایید و بگذارید کاملاً جا بیافتد. پس از پخت کامل خورش، چوب دارچین را از آن خارج کنید.
7. نخوداب
مواد لازم: نخود(31) خیسانده شده ۰ پیمانه/ برنج خیسانده شده ۰تا 1 قاشق غذاخوری/ ماهیچه گوسفند 3۱۱ گرم/ پیاز ۰ عدد/ نمک، زردچوبه و زیره به مقدار لازم
طرز تهیه: نخود خیسانده را با دست پوست بگیرید بعد با پیاز و گوشت در ۰ لیتر آب روی شعله ملایم بار کنید و 3 ساعت بپزید تا ماهیچهها پخته شوند در پایان ساعت دوم، برنج را با زیره، زردچوبه و اندکی نمک اضافه کنید.
8. آبگوشت برنج
مواد لازم: نخود خیسانده شده ۰ پیمانه/ برنج ۰ پیمانه/ گوشت آبگوشتی 3۱۱ گرم/ پیاز ۰ عدد/ نمک، زردچوبه و زیره به مقدار لازم
طرز تهیه: گوشت را با پیاز و نخود در 1 لیتر آب در ظرفی روی شعله زیاد به جوش آورید کف گوشت را بگیرید و شعله را کم کنید و 3 ساعت بپزید و در پایان ساعت دوم پخت، برنج را با زیره، زردچوبه و کمی نمک اضافه کنید.
1. قلیه به و انار
مواد لازم: سردست گوسفند بااستخوان 3۱۱ گرم/ پیاز، چهارقاچ 1 ـ 3 عدد/ سیر کوبیده 1 حبه/ بلغور خام 3 پیمانه / برنج، خیسانده ۰ پیمانه/ نخود از شب خیسانده ۰ پیمانه/ به)3۰( پوست گرفته، درشت خردشده نیم کیلو/ آب انار ملس ۰ پیمانه/ شکر1 ـ3 قاشق
این قلیه درواقع نوعی آش انار است که درجه شیرینی اش می تواند متفاوت باشد.
طرز تهیه: گوشت را با بلغور، برنج، پیاز، سیر و 1 لیتر آب و اندکی نمک و فلفل در یک قابلمه و نخود را با ۰ لیتر آب در یک ظرف جداگانه بار بگذارید. هر دو را 1 ساعت یا بیشتر بپزید تا گوشت و نخود نرم شود. نیم ساعت پیش از پایان پخت گوشت را درآورید و استخوان بکشید، بکوبید و به دیگ برگردانید. شکر را در آب انار حل کنید و با به و نخود پخته در دیگ اصلی بار بگذارید تا قلیه جا بیافتد.
۰۱. خلال نارنج پلو
مواد لازم: برنج ۰ پیمانه/ گوشت چرخ کرده 3۱۱ گرم/ روغن کنجد یا روغن زیتون 3 قاشق غذاخوری/ خلال پوست نارنج (15) ۰ قاشق غذاخوری/ خلال بادام )خیس کرده( ۰۱۱ گرم/ خلال پسته ۰۱۱ گرم/ پیاز )نگینی خردشده( 1 عدد/ هل
(ساییده شده) ۰ ق چ/ زعفران )دم کرده( 1 قاشق غذاخوری/ شکر 1 قاشق غذاخوری/ نمک، فلفل، زردچوبه و دارچین به مقدار لازم
طرز تهیه: خلال نارنج را در آب به مدت 3۱ دقیقه خیس کرده، سپس آن ها را از صافی رد کرده، در قابلمه ای کوچک خلال را با یک لیوان آب ریخته تا جوش بیاید، پس از جوش آمدن، آب نارنج را خالی کنید
(3 تا ۰ مرتبه آب نارنج را خالی کنید تا تلخی خلال از بین برود و خلال ها آماده شود) بعد از آخرین مرحله تلخی گیری یکسوم لیوان آب به همراه شکر، زعفران و هل ساییده شده به خلال ها اضافه کرده و اجازه دهید با حرارت ملایم خلال ها طعم گیرد و آب آن کامل برود.
پیاز نگینی را با روغن کنجد یا زیتون کمی تفت داده و گوشت چرخ شده را به آن اضافه کنید، سپس نمک، فلفل، دارچین و زردچوبه را به همراه زعفران دم کرده به مدت 1۱ دقیقه طبخ کنید. برنج را آبکش کرده آن را درون قابلمه ریخته و لایه لایه از مواد و برنج قرار دهید. در پایان کمی روغن و زعفران دم کرده روی برنج داده و به مدت 3۱ دقیقه دم بکشد.
۰۰. جوجه کباب زعفرانی
مواد لازم: سینه مرغ 8۱۱ گرم /روغن زیتون ۰ قاشق غذاخوری / زعفران (ساییده و حلشده در آب) 1 قاشق غذاخوری /آب لیمو تازه 1 قاشق غذاخوری
طرز تهیه: سینه مرغ را به ابعاد ۰×3 سانتی متری برش دهید. روغن زیتون، زعفران، آب لیمو را مخلوط کنید. سپس قطعات مرغ را 1 ساعت در این مخلوط قرار دهید تا مزه دار شود. سپس قطعات مرغ را به سیخ بکشید.
۰1. کباب چنجه
مواد لازم: راسته گوسفند ۰۱۱ گرم/ پیاز متوسط 1- ۰ عدد /روغن زیتون ۰ قاشق غذاخوری/ تخم گشنیز )پودر شده( ۰ قاشق چای خوری / نمک و زردچوبه به مقدار لازم
طرز تهیه: گوشت را به ابعاد 1×1 سانتی متری برش دهید. تکه های گوشت را در ظرفی حاوی پیاز رنده شده، روغن زیتون، تخم گشنیز و زردچوبه بریزید، کاملاً مخلوطکنید و 7 ساعت در یخچال قرار دهید تا کاملاً مزه دار شوند.
پسازاین مدت، گوشت را به سیخ بکشید و قبل از پخت، کمی نمک به گوشت اضافه کنید.
توجه: بهتر است همراه کباب نان و برنج استفاده نشود.
۰3. عصاره گوشت
طرز تهیه: 15۱ گرم گوشت تازه گوسفندی را ریز خردکرده، همراه با ۰ عدد پیاز خردشده داخل شیشه مربایی قرار داد و چندتکه سیب و کمی زعفران اضافه کرده و در فلزی آن را محکم بسته و در یک قابلمه آب سرد قرار دهید. گاز را روشن کنید تا آب بجوش آید، سپس شعله را کم کرده تا ریز جوش بزند و به مدت ۰-5 ساعت آرام بپزد و آب بیندازد.
حاصل آن چند قاشق عصاره گوشت خواهد بود. مراقب باشید بعد از اتمام پخت شیشه را زیر آب سرد نگیرید چون می شکند. این عصاره گوشت را بدون گوشت، به آرامی میل کنید و یک ساعت بعد می توانید به عنوان غذای اصلی، گوشت پخته شده را با افزودن کمی نمک همراه چلو یا سبزی پلو میل کنید.
انواع میان وعده ها
۰. سالاد سیب
مواد لازم: سیب زرد درشت، پوست گرفته ۰ عدد /کرفس* با برگ نازک، خردکرده 3 ساقه/ مغز گردو نیمکوب نیم پیمانه/ روغن زیتون 1 قاشق غذاخوری/کشمش)۰6( ۰ قاشق غذاخوری/ کلم بروکلی(38) ۰پیمانه/ لیموترش ۰ عدد /نمک و فلفل به مقدار لازم
طرز تهیه: کلم بروکلی را بخارپز یا آب پز نمایید .لیمو را آب بگیرید. آب لیمو را روی سیب بریزید و مخلوط کنید. همه اجزای سالاد را رو یهم بریزید و زیرورو کنید و در یخچال بگذارید تا سرد شود، سپس در ظرف سالاد بریزید و نمک و فلفل بپاشید.
1. سالاد کاهو
مواد لازم: کاهو ۰ عدد بزرگ/ هویج ۰ عدد متوسط/کرفس* بخارپزشده 1 پیمانه/ جوانه ماش ۰ فنجان/ سس ارده و لیموترش به مقدار لازم
دستور تهیه: کاهو را خرد کرده و هویج را رنده می کنیم. کاهو، هویج و جوانه ماش را در ظرف موردنظر ریخته، سس ارده و کرفس نگینی شده را به آن اضافه کرده و سالاد را مخلوطکنید.
* کرفس: احتیاط مصرف در موارد صرع، سردرد و یا مصرف داروهای دیورتیک و ضد انعقاد خون
- یبوست:
۰) سوپ سبزی ها با کدو، شلغم، هویج (هر 8 ساعت 1 پیاله)
1) سوپ سبزی ها با آلو و روغن زیتون (هر 8 ساعت یک پیاله)
3) خاکشیر (مصرف ۰ تا 1 قاشق غذاخوری در یک لیوان آبجوش به همراه کمی عسل در صبح ناشتا)
۰) انجیر خیسانده در آب و گلاب (به عنوان میان وعده)
5) روغن زیتون (۰ قاشق بعد از هر وعده غذایی)
6( مصرف مایعات به میزان کافی
7( فالوده سیب رنده شده باپوست و ۰ قاشق غذاخوری گلاب
- اسهال:
۰( آب انار و نعناع )یک قاشق مرباخوری پودر نعناع در نصف لیوان آب انار هر 6 ساعت قبل از غذا)(۰7 )
1( دم کرده چای ایرانی )در صورت نیاز هر 6 ساعت یک فنجان قبل از غذا)
3( دم کرده سماق )یک قاشق غذاخوری در نصف لیوان آبجوش به مدت ۰۱ دقیقه دم شود. در صورت نیاز هر
6 ساعت یک فنجان قبل از غذا)
۰) رب به یا رب سیب یا رب انار شیرین یک قاشق مرباخوری قبل از غذا
5) مصرف برنج کته به همراه کمی ماست شیرین پروبیوتیک و کمی پودر نعناع
6) مصرف برنج کته همراه با کمی پودر سماق
7) پرهیز از مصرف آب میوه ها شیرین (می توان از 3/۰ لیوان آبمیوه و بقیه آب استفاده کرد)
8) پرهیز از مصرف شیر
- بی اشتهایی و تهوع:
۰) شربت انار یا رب انار (۰ قاشق مرباخوری قبل از غذا)
1) مخلوط یک لیوان آب سیب و آبزرشک (احتیاط در بارداری) به نسبت مساوی با یک قاشق مرباخوری عسل (هر 8 ساعت)
3) شربت زرشک( احتیاط در بارداری:) یک و نیم لیوان آب زرشک که با 1 قاشق مرباخوری عسل روی حرارت گذاشته تا حجم آن به یک لیوان برسد(۰7).
- سردرد:
۰) مصرف ۰ لیوان آب سیب به صورت جرعه جرعه، در شروع سردرد
1) مصرف مایعات به میزان کافی
- سرفه خشک:
۰0) حریره نشاسته (1 قاشق غذاخوری نشاسته در ۰ لیوان آب جوش لعاب انداخته هر یک ساعت ۰ قاشق غذاخوری میل شود)
1) از غذاهایی مانند سوپ حاوی شلغم ،کدوحلوایی و روغن بادام شیرین، آش عناب (مراجعه به غذاهای مرحله غیر تب) و حریره سیب و عناب (مراجعه به غذاهای مرحله تب) استفاده کنید.
- تنگی نفس:
۰) مصرف غذا در حجم کم و دفعات بیشتر
1)محدودیت در مصرف برنج و نان
3) پرهیز از غذاهای نفاخ
۰) پرهیز از مصرف مایعات همراه غذا
5)پرهیز از مصرف غذاهای پر ادویه، بسیار تند و ترش
6) پرهیز از مصرف غذاهای چرب و سرخکردنی
7) پرهیز از مصرف نوشیدنیهای گازدار
با توجه به اینکه در طول ابتلا به کووید-۰1، برخی داروهای خوراکی و تزریقی مورداستفاده قرار می گیرند، بنابراین لازم است تا تداخلات آن ها با برخی مواد غذایی موردتوجه قرار گیرد. در ادامه به ذکر برخی از این تداخلات خواهیم پرداخت:
متیل پردنیزولون(۰8): در صورت تجویز این دارو از مصرف گریپ فروت و آب آن در طول دوره درمان پرهیز گردد.
میدازولام(۰8): صورت تجویز این دارو از مصرف گریپ فروت و آب آن در طول دوره درمان پرهیز گردد.
پیشگیری و درمان بیماری ها در گام نخست بر مبنای اصلاح الگوی زندگی انجام می گردد؛ این اصول عبارت اند از:
۰) رعایت اصول بهداشتی
1) اصول تغذیه صحیح
صرف غذا هنگام گرسنگی واقعی و ایجاد نظم در اوقات غذا خوردن و دست کشیدن از غذا قبل از احساس سیری کامل
استفاده مناسب از آب و مایعات موردنیاز بدن ،به اندازه کافی بعد از هضم غذا
رعایت فاصله نوشیدن آب و مایعات از غذای اصلی (نیم ساعت قبل و ۰-1 ساعت پس از غذا)
پرهیز از غذاهای دارای رنگ و طعم مصنوعی و فست فود ها
پرهیز از پرخوری (حتی غذای سبک)
پرهیز از درهم خوری (خوردن هم زمان دو یا چند نوع غذا یا میوه)
پرهیز از غذاهای سنگین و دیرهضم، سرخ شده و پرچرب و شیرینی های صنعتی
پرهیز از تند خوردن غذا
خوب جویدن غذا
رعایت ترتیب خوردن غذاها (سوپ و سالادها) نیم ساعت قبل از غذای اصلی میل شود.
اجتناب از تماشای تلویزیون در حین غذا خوردن
رعایت فاصله مناسب (حدود 1 تا 3 ساعت) بین شام و خوابیدن
پرهیز از فعالیت بدنی، استحمام، رابطه جنسی، خشم، عصبانیت و غم و اندوه بلافاصله بعد از غذا
* پیروی از یک برنامه غذایی متعادل و متنوع و دارای مقدار متناسب از درشت مغذی ها و ریزمغذی های ضروری ،می تواند مهم ترین عامل حفظ سلامتی و تقویت سیستم ایمنی بدن باشد.
3( خواب متناسب
o تنظیم زمان خواب
o بهبود کیفیت خواب و پرهیز از بی خوابی (خواب به وقت و آرام مهم ترین تقویت کننده سیستم عصبی و سیستم ایمنی است)
۰)فعالیت بدنی متناسب
o توصیه جهت پیشگیری از ابتلا به کرونا، داشتن فعالیت فیزیکی متعادل یا ورزش متناسب با وضعیت هر فرد
o در زمان ابتلا به کرونا، استراحت کافی و پرهیز از فعالیت های سنگین
5) عوامل روحی و روانی: حالات ذهنی و هیجانی مثل ترس، نگرانی، اضطراب و اندوه شدید، عملکردهای طبیعی دستگاه عصبی، غدد درون ریز و سیستم ایمنی را دچار اختلال میکند. خندیدن ،مناجات با خدا، آرام سازی ذهن ،دم و بازدم عمیق، رایحه درمانی (بوییدن بوهای خوش یا اسپری گلاب در فضا) و ... می تواند در کاهش اضطراب و تقویت سیستم ایمنی مؤثر باشد.
منابع
.1 Detopoulou P, Demopoulos CA, Antonopoulou S. Micronutrients, phytochemicals and mediterranean diet: a potential protective role against COVID-19 through modulation of PAF actions and metabolism. Nutrients. 2021;13(2):462.
1. نصری رودسری س, شرفی م, هروی ج. مقایسه بخشی از مفهوم طبیعت مدبره بدن در طب ایرانی با سیستم ایمنی و هموستار در طب رایج. مجله طب سنتی اسلام وایران. زمستان ۰311;سال یازدهم(شماره چهارم.)
.3 Colunga Biancatelli RML, Berrill M, Catravas JD, Marik PE. Quercetin and vitamin C: an experimental, synergistic therapy for the prevention and treatment of SARS-CoV-2 related disease (COVID-19). Frontiers in immunology. 2020;11:1451.
.4 Naidu AS, Pressman P, Clemens RA. Coronavirus and Nutrition: What Is the Evidence for Dietary Supplements Usage for COVID-19 Control and Management? Nutrition Today. 2021;56(1):19-25.
.5 Zabetakis I, Lordan R, Norton C, Tsoupras A. COVID-19: the inflammation link and the role of nutrition in potential mitigation. Nutrients. 2020;12(5):1466.
.6 Calder PC. Nutrition, immunity and COVID-19. BMJ Nutrition, Prevention & Health. 2020;3(1):74.
.7 Liu Z, Ying Y. The inhibitory effect of curcumin on virus-induced cytokine storm and its potential use in the associated severe pneumonia. Frontiers in cell and developmental biology. 2020;8:479.
.8 Xian Y, Zhang J, Bian Z, Zhou H, Zhang Z, Lin Z, et al. Bioactive natural compounds against human coronaviruses: a review and perspective. Acta Pharmaceutica Sinica B. 2020;10(7):1163-74.
.9 Iddir M, Brito A, Dingeo G, Fernandez Del Campo SS, Samouda H, La Frano MR, et al. Strengthening the immune system and reducing inflammation and oxidative stress through diet and nutrition: considerations during the COVID-19 crisis. Nutrients. 2020;12(6):1562.
.11 Paraiso IL, Revel JS, Stevens JF. Potential use of polyphenols in the battle against COVID19. Current Opinion in Food Science. 2020.
.11 Fakhri S, Nouri Z, Moradi SZ, Farzaei MH. Astaxanthin, COVID 19 and immune response: Focus on oxidative stress, apoptosis and autophagy. Phytotherapy Research. 2020.
.11 Hamid H, Thakur A, Thakur N. Role of functional food components in COVID-19 pandemic: A review. Ann Phytomed Int J. 2021;10.
.13 Renjith MRD, Sankar M. Scope of phytochemicals in the management of covid-19. Pharm Res. 2020;3(1):26-9.
.14 Ghidoli M, Colombo F, Sangiorgio S, Landoni M, Giupponi L, Nielsen E, et al. Food Containing Bioactive Flavonoids and Other Phenolic or Sulfur Phytochemicals With Antiviral Effect: Can We Design a Promising Diet Against COVID-19? Frontiers in Nutrition. 2021;8:303.
.15 Rhodes JM, Subramanian S, Laird E, Kenny RA. low population mortality from COVID 19 in countries south of latitude 35 degrees North supports vitamin D as a factor determining severity. Alimentary pharmacology & therapeutics. 2020;51(12):1434.
.16 Cao T-T ,Zhang G-Q, Pellegrini E, Zhao Q, Li J, Luo L-j, et al. COVID-19 and its effects on the digestive system. World Journal of Gastroenterology. 2021;27(24):3502.
.17 Hu J, Zhang L, Lin W, Tang W, Chan FK, Ng SC. Probiotics, prebiotics and dietary approaches during COVID-19 pandemic. Trends in Food Science & Technology. 2020.
.18 Zuo T, Zhang F, Lui GC, Yeoh YK, Li AY, Zhan H, et al. Alterations in gut microbiota of patients with COVID-19 during time of hospitalization. Gastroenterology. 2020;159(3):944-55 .e8.
.19 Qi X, Liu Y, Wang J, Fallowfield JA, Wang J, Li X, et al. Clinical course and risk factors for mortality of COVID-19 patients with pre-existing cirrhosis: a multicentre cohort study. Gut. 2021;70(2):433-6.
.11 Lauc G, Sinclair D. Biomarkers of biological age as predictors of COVID-19 disease severity. Aging (Albany NY). 2020;12(8):6490.
.11 Kaur AP, Bhardwaj S, Dhanjal DS, Nepovimova E, Cruz-Martins N, Kuča K, et al. Plant Prebiotics and Their Role in the Amelioration of Diseases. Biomolecules. 20.441:)3(11;11.
.11 Geva-Zatorsky N, Sefik E, Kua L, Pasman L, Tan TG, Ortiz-Lopez A, et al. Mining the human gut microbiota for immunomodulatory organisms. Cell. 2017;168(5):928-43. e11.
.13 Kunnumakkara AB, Rana V, Parama D, Banik K, Girisa S, Henamayee S ,et al. COVID19, cytokines, inflammation, and spices: How are they related? Life sciences. 2021:119201.
.14 Jain S. Diet and Nutrition Recommendations during the COVID-19 Pandemic. IP Journal of Nutrition, Metabolism and Health Science. 2021;3(4):114-8.
.15 Tutunchi H, Naeini F, Ostadrahimi A, Hosseinzadeh Attar MJ. Naringenin, a flavanone with antiviral and anti inflammatory effects: A promising treatment strategy against COVID .91 Phytotherapy Research. 2020;34(12):3137-47.
.16 mosa Af, Mohamed MaE. Potential Effect of Pomegranate Peels Extract (Punica Granatum.) against Covid-19 Virus. Research Square; 2021.
.17 Alkhatib A. The Use of Fresh Pomegranate Juice in the Treatment of Covid-19: Clinical Case Study. PSM Biol Res. 2021;6(1):1-4.
.18 Swathi Krishna S, Thennavan A, Kanthlal S. Dietary foods containing nitric oxide donors can be early curators of SARS CoV 2 infection: A possible role in the immune system. Journal of food biochemistry. 2021:e13884.
.19 Fatima S, Haider N, Alam MA, Gani MA, Ahmad R, Murtada T. Herbal approach for the management of C0VID-19: an overview. Drug metabolism and personalized therapy. 2020.
.31 Gachkar L, Heidari M, Dibaji Forooshani Z, Gholipour B, Borzabadi Farahani Z, Sokhandan H. Effect of Jujube Tea on Peripheral Blood Count of Patients With COVID-19. Journal of Modern Family Medicine. 2021;1(1):E106.
.31 Al-Hatamleh MA, Hatmal MmM, Sattar K, Ahmad S, Mustafa MZ, Bittencourt MDC, et al. Antiviral and immunomodulatory effects of phytochemicals from honey against COVID-19: Potential mechanisms of action and future directions. Molecules. 2020;25(21):5017.
.31 Karimi Z, Firouzi M, Dadmehr M, Javad Mousavi SA, Bagheriani N, Sadeghpour O. Almond as a nutraceutical and therapeutic agent in Persian medicine and modern phytotherapy: A narrative review. Phytotherapy Research. 2021;35(6):2997-3012.
.33 Tarmoos AA, Kafi LA. Effects of sweet almond (Prunus amygdalus) suspension on blood biochemical parameters in experimentally induced hyperlipidemic mice. Veterinary world.
2019:)11(11;1966-.9
.34 Moslemifard M. Hospital diet for COVID-19, an acute respiratory infectious disease: An evidence-based Protocol of a Clinical Trial. Caspian Journal of Internal Medicine. 2020;11(Suppl 1):466.
.35 Rennard SI, Kalil AC, Casaburi R. Chicken soup in the time of COVID. Chest. 2020;158(3):864-5.
.36 Rennard BO, Ertl RF, Gossman GL, Robbins RA, Rennard SI. Chicken soup inhibits neutrophil chemotaxis in vitro. Chest. 2000;118(4):1150-7.
37. ناصری م. راهنمای بالینی طب سنتی ایران. تهران انتشارات طب سنتی ایران ;1411. 341 p.
.38 Moreb NA, Albandary A, Jaiswal S, Jaiswal AK. Fruits and Vegetables in the Management of Underlying Conditions for COVID-19 High-Risk Groups. Foods. 2021;10(2):389.
.39 Bahramsoltani R, Rahimi R. An Evaluation of Traditional Persian Medicine for the Management of SARS-CoV-2. Frontiers in pharmacology. 2020;11:571434.
.41 Jannat K, Hasan A, Mahamud RA, Jahan R, Bondhon TA, Farzana B-n, et al. in silico screening of Vigna radiata and Vigna mungo phytochemicals for their binding affinity to SARSCoV-2 (COVID-19) main protease (3CLpro). Journal of Medicinal Plants Studies. 2020;8:89-95.
.41 Khazdair MR, Anaeigoudari A, Agbor GA. Anti-viral and anti-inflammatory effects of kaempferol and quercetin and COVID-2019: A scoping review. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine. 2021;11(8):327.
41. حسینی سز, علی پور با, محبی ز. خرفه؛ غذای برتر آینده. طب سنتي اسلام و ایران .1394;6)3(.
.43 Available from: https://maadteb.com/.
.44 Yang F, Zhang Y, Tariq A, Jiang X, Ahmed Z, Zhihao Z, et al. Food as medicine: A possible preventive measure against coronavirus disease (COVID-19). Phytotherapy Research. 2020;34(12):3124-36.
.45 Donma MM, Donma O. The effects of allium sativum on immunity within the scope of COVID-19 infection. Medical hypotheses. 2020;144:109934.
.46 Marzban A, Khabiri F, Anbari Nogyni Z. Nutrition during COVID-19. Journal of Nutrition and Food Security. 2021;6(2):98-100.
47. توصیه های پیشگیرانه و درمان های کمکی طب ایرانی در کووید-19، ویرایش دهم:ویژه پزشکان.
.48 https://www.drugs.com/.
هموطنان عزیز میتوانید از طریق پست الکترونیک به آدرس زیر با گروه نگارندگان این راهنما ارتباط برقرار نمایید:
irannutcovid@yahoo.com
