یادداشتی دربارۀ رمان جنگ‌وصلح اثر شاخص تولستوی
نه، خیر، اصلاً، و باز هم نه، و هزار بار این «نه» را تأکید می‌کنم. بله؛ هزار بار، چون یک غلط، بلکه یک تهمت، بسیار مشهور در خصوص این کتاب خیلی خوب است، تهمتی که جزو مسلمات به شمار می‌آید. علت اصلی این دشواری هولناک (!) را وجود شخصیت‌های فراوان این رمان بزرگ معرفی کرده‌اند. می‌گویند جنگ و صلح دست‌کم پانصد شخصیت دارد (ظاهراً تعداد دقیق آن‌ها را نمی‌توان حساب کرد) و چنین خیل کثیری از شخصیت‌ها خواندن رمان را بسیار دشوار می‌سازد. پیش رفتن در داستان با داشتن این‌همه شخصیت اصلاً کار راحتی نیست، زیرا خواننده نمی‌تواند این تعداد از شخصیت‌ها را در ذهن نگه دارد و به همین علت شیرازۀ مطلب و نخ تسبیح ماجرا از دستش در می‌رود.
اما چنین چیزی اصلاً صحت ندارد. این مطلب آمیزه‌ای از درست و غلط است؛ از مقدماتی نسبتاً درست نتیجه‌ای تماماً نادرست می‌گیرند. بله، جنگ و صلح صدها شخصیت دارد، اما جریان مطالعۀ رمان را اصلاً دچار مشکل نمی‌کنند. هر کس آن را خوانده باشد، این مطلب را به‌خوبی تجربه کرده است و من احساس می‌کنم تولستوی خود متوجه این مسئله بوده و راه‌کارهایی برای غلبه بر آن اندیشیده بود. مهم‌ترین آن‌ها را در این‌جا برمی‌شمرم.
1- نکتۀ اول، مهم‌تر و، به‌ویژه، ساده‌تر این است که هرچند جنگ و صلح صدها شخصیت دارد، اما بیشتر آن‌ها فرعی‌اند و تعداد شخصیت‌های اصلی و محوری کمتر از ده نفر است (مثل هر رمان متعارف دیگر). داستان بر محوریت همین انگشت‌شمار شخصیت اصلی می‌گردد که چگونه در زندگی از جوانانی خام و نورس به افرادی میانسال و پخته و باتجربه بدل می‌شوند.
2- تولستوی شخصیت‌ها را طوری ذکر می‌کند که به‌راحتی شناخته شوند. اولاً آن‌ها را با نام‌های بلند روسی‌شان یاد نمی‌کند (برخلافِ مثلاً داستایفسکی)، و ثانیاً لقب خاص آن‌ها را عنوان می‌کند تا خواننده آن‌ها را به‌راحتی به‌جا آورد؛ برای نمونه، پرنس آندره‌ی، سروان دنیسف، کنت بزوخف، پرنسس ماری، و همانند این‌ها.
3- تولستوی شخصیت‌ها را در موقعیت‌هایی ویژه و مناسب خودشان می‌آورد که معرّف آن‌هاست؛ مثلاً آنا پاولونا همیشه در مهمانی‌های اشرافی‌اش ذکر می‌شود، سروکلۀ اطرافیان امپراتور همراه با او پیدا می‌شود، نظامیان، فلان ژنرال و بهمان سرهنگ و بیسار سرگرد و این گروهبان و آن سرباز، در جنگ‌ها ظاهر می‌شوند و خلاصه، هر موقعیت خاص نشانه‌های شناخته شدن شخصیت‌های مربوطه را به‌همراه دارد.
4- برخی از شخصیت‌ها به‌گونه‌ای توصیف می‌شوند که خواننده زود آن‌ها را تشخیص می‌دهد. تولستوی با تیزبینی و هنرمندی چنان ظرایفی را به قلم می‌آورد که گویی خواننده شخصیت‌ها را می‌بیند و با دیدن‌شان آن‌ها را می‌شناسد؛ برای نمونه، پرنسس کوچک همیشه با این توصیف می‌آید: «کرک لطیفِ بالای لب ظریف».
با این اوصاف، کثرت شخصیت‌ها نه‌فقط مایۀ دردسر خواننده نیست، بلکه کار مطالعه را آسان کرده است. خواندن رمان‌های داستایفسکی یا صد سال تنهایی به‌مراتب دشوارتر از خواندن جنگ و صلح است، زیرا خواننده مرتب شخصیت‌ها را با هم اشتباه می‌گیرد، به‌ویژه صد سال تنهایی، که ظاهراً به‌علت قحطی نام در برهوت ماکوندو، بیشتر شخصیت‌های اصلی یک اسم دارند!
باری، جنگ و صلح، با ترجمۀ استاد سروش حبیبی، حدوداً 1400 صفحه است که به‌علت روانی متن و جذابیت ماجرا، خوانندۀ حرفه‌ای به‌راحتی می‌تواند روزی صد صفحه هم بخواند. با این حساب، این رمان قطور در دو هفته تمام می‌شود. اما با سرعتی اندک هم می‌توان آن را در کمتر از دو ماه به پایان رساند. بنابراین این دیدگاه رایج که خواندن این رمان حدوداً یک سال زمان می‌برد یک شایعۀ شاخدار است.
حالا اشاره‌ای کوچک به محتوای رمان داشته باشیم.
موضوع رمان در نگاه اولیه ماجرای جنگ‌های ناپلئون با روسیه است که سال 1805 آغاز می‌شوند و در 1812 با هزیمت مفتضحانۀ لشکر فرانسوی‌ها به پایان می‌رسد. اما در زیر این لایۀ ظاهری، «کل زندگی» ترسیم شده است، از جنگ‌ها و صلح‌های خُرد بین افراد گرفته تا جنگ‌ها و صلح‌های کلان میان ملت‌ها. ارزش و عظمت جنگ و صلح به این است که تمام گسترۀ حیات بشری را پوشش می‌دهد: عشق، ازدواج، خانواده، دوستی، مرگ، فریب، نیکوکاری، ستم، عدالت، مهربانی، قساوت، فقر، ثروت، پارسایی، عیاشی، دین، الحاد، ایمان، معنویت، فراماسونری، فساد دولتی، سیاست، رانت و تبانی، پول‌پرستی، توده‌های عوام، جمع اشراف، سیاست بین‌الملل و... . کمتر چیزی در بازۀ میان مرگ و زندگی هست که در این رمان نیامده باشد. خلاصه این‌که حیات بشری از ریزترین و جزئی‌ترین امور تا بزرگ‌ترین و کلی‌ترین مسائل در آن مطرح شده و با هنرمندی کم‌نظیری به‌صورت ترکیبی واحد و یکدست ترسیم شده‌اند.
جنگ و صلح از آن کتاب‌های خیلی خوبی است که راه را برای انسان کوتاه‌تر می‌سازند و رشد و بلوغ و پختگی فرد را تسریع می‌کنند. این کتاب گنجینه‌ای از حکمت‌هاست که هم بصیرت خواننده را تیز می‌کنند و هم به نگاه او عمق می‌بخشند.
جنگ و صلح
نویسنده: لی‌یو تولستوی
مترجم: سروش حبیبی
ناشر: انتشارات نیلوفر، چاپ هفدهم 1402
1457 صفحه (دوجلدی)، 1450000 تومان
