یک مصاحبه، مباحثه ای هدف مند بین دو یا چند شخص است. استفاده از مصاحبه امکان جمع آوری داده های صحیح و قابل اتکا در ارتباط با سوالات و اهداف تحقیق را می دهد. در واقع مصاحبه عبارتی کلی برای نام گذاری انواع مختلفی از مصاحبه ها را فراهم می نماید.
یکی از رویکردهای متداول در طبقه بندی انواع مصاحبه ها، برمبنای میزان ساختارمند بودن مصاحبه است که بر این اساس مصاحبه ها به سه گروه طبقه بندی می گردند: ساختاریافته، نیمه ساختاریافته و ساختارنیافته
مصاحبه های ساختار یافته: در این نوع از مصاحبه ها از پرسش نامه های حاوی سوال های از پیش تعیین شده و استاندارد شده استفاده می شود. در این روش سوالات توسط مصاحبه کننده خوانده شده سپس پاسخ های دریافتی در قالب جدولی استاندارد ثبت می شوند که معمولا پاسخ ها در آن کدبندی شده اند.
مصاحبه های نیمه ساختاریافته: محقق برای مصاحبه فهرستی از سوال ها و موضوع ها را تهیه می کند و در نظر دارد در مورد آن ها در طول مصاحبه صحب نماید. این موارد می تواند در هر مصاحبه با مصاحبه دیگر متفاوت باشد. یعنی محقق ممکن است در برخی مصاحبه ها با درنظر گرفتن شرایط خاص حاکم بر آن سازمان در ارتباط با موضوع تحقیق، سوال خاصی را حذف نماید. همچنین توالی طرح سوال ها نیز ممکن است بر حسب جریان مباحث تغییر کند.
مصاحبه های ساختارنیافته: این مصاحبه ها اغلب ماهیتی غیررسمی دارند و به طور عموم برای اکتشاف عمیق یک حوزه موضوعی گستره استفاده می شوند. در چنین شرایطی اغلب هیچ فهرستی از سوال های از پیش تعیین شده وجود ندارد، اما محقق باید ایده های شفافی در مورد ابعادی داشته باشد که قصد پرسش آن ها را دارد. در مصاحبه های عمیق اغلب به مصاحبه شونده فرصت داده می شود در مورد رویدادها، رفتارها و باورهای خود در ارتباط با حوزه موضوعی مورد بحث به طور آزادانه صحبت کند و به همین دلیل این نوع مصاحبه غیرهدایت شونده هم نامیده می شود.
البته تقسیم بندی های دیگری نیز برای انواع مصاحبه وجود دارد بدین صورت:
مصاحبه های استاندارد شده – مصاحبه های استاندارد نشده
مصاحبه با پاسخ دهندگان (مخاطبین) – مصاحبه با خبرگان
در این نوع مصاحبه، مصاحبه کننده سعی می کند با مصاحبه شونده به گونه ای گفت و گو کند که اعتماد مصاحبه شونده جلب گردد. تمرکز در این نوع از مصاحبه ها بر تجربه و مشاهدات مصاحبه شونده است. مصاحبه گر واقع گرا یا اثبات گرا به طور ساده رویدادهایی که مصاحبه شونده با آن ها مواجه بوده است را ضبط می کند. در مقابل، یک مصاحبه گر تفسیرگر به معانی که به صورت اجتماعی ساخته شده تمرکز می کند.
مصاحبه های هم گرا با یک مصاحبه عمیق (ساختارنیافته) شروه شده تا ضمن شکل گیری ارتباط بین دو طرف، فرصتی فراهم گردد تا مصاحبه شونده به طور آزادانه در مورد موضوع مورد مطالعه صحبت نماید. در جلسه بعدی مصاحیه سوال ها متمرکز شده و به صورت پرسش و پاسخ میل می کند.
مصاحبه ها از نظر تعداد شرکت کننده نیز به انواع مختلفی تقسیم بندی می شوند:
یک به یک: رایج ترین نوع مصاحبه است که هم به صورت چهره به چهره و هم تلفنی یا مجازی قابل اجراست.
یک به چند: شبیه به حالت قبلی است با این تفاوت که چند نفر به صورت هم زمان مصاحبه می شوند و نقطه نظرات یکدیگر را می شنوند.
دو به چند: یک نفر مصاحبه را هدایت نموده و نفر دوم نقش دستیار و یادداشت کننده نکات را ایفا می کند.
مصاحبه حضوری، تلفنی و اینترنتی، حالت‌های متنوعی از انواع مصاحبه‌اند که می‌توانند نتایج متفاوتی را در پی داشته باشند. کدام‌یک از این روش‌ها بهترند و سوگیری در تحقیق را کاهش می‌دهند؟ مصاحبه‌های چندحالته که در آن از بیش از یک روش استفاده می‌شود چه مزیتی نسبت به مصاحبه‌های سنتی یا همان تک حالته دارد؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها این جا کلیک کنید.
این که استفاده از کدام یک از انواع مصاحبه به پیش برد تحقیق کمک می کند به عوامل مختلفی بستگی دارد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- هدف از تحقیق
- میزان اهمیت برقراری ارتباط معتمدانه بین دو طرف
- ماهیت سوالات مربوط به گردآوری داده ها
- زمان مورد نیاز
معمولا مدیران و کارکنان به مصاحبه تمایل بیشتری نشان می دهند تا پرسش نامه. مخصوصا در مواقعی که موضوع مصاحبه به شغلشان نیز مرتبط باشد. در زمانی که پرسش نامه ها از طریق پست یا اینترنت در اختیار شرکت کنندگان قرار می گیرد آنان رغبتی به تکمیل فرم ها ندارند به خصوص در مواقعی که احساس می کنند اطلاعاتی که قرار است در اختیار محقق بگذارند محرمانه و حساس است. در این شرایط تمایل ندارند این اطلاعات را در اختیار فردی قرار دهند که او را نمی بینند بنابراین ممکن است پرسش نامه را به فرد دیگری بسپارند یا اطلاعات مخدوشی وارد کنند.
بدون شک مصاحبه بهترین روش برای جمع آوری داده های موردنیاز در شرایط زیر است:
توزیع و جمع آوری پرسش نامه در مواردی که سوالات گنگ و زیاد است امری زمان بر است بنابراین در شرایطی خاص استفاده از مصاحبه ضرورت پیدا می کند. محقق بایستی تلاش کند مصاحبه را در زمانی انجام دهد که مصاحبه شونده حداقل محدودیت زمانی ممکن را دارد. بر اساس تجربه، بسیاری از پاسخ دهندگان ضمن استقبال از پاسخ گویی به سوال ها، محدودیت های زمانی اندکی را برای مصاحبه در نظر می گیرند و حتا در مواقعی که از آن ها برای مصاحبه در زمان ابتدای صبح درخواست شده بود، آن را به زمان ناهار موکول می نمایند که امکان ادامه بحث و بررسی موضوع بیشتر وجود دارد. اما به آن دسته از محققین که با ذکر این جمله از این به بعد در انتظار یک ناهار مجانی به همراه مصاحبه هستند، باید گفت بیهوده انتظارات غیرواقعی در خود به وجود نیاورید و مصاحبه خود را با چنین دیدی در زمان ظهر هماهنگ نکنید!
این مشکلات معمولا در مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق پدید می آیند که عبارتند از: قابلیت اتکا، انواع سوگیری، صحت و قابلیت تعمیم
قابلیت اتکا: یکی از پاسخ هایی که می توان به مشکلات مطرح درخصوص قابلیت اتکای داده های حاصل از روش های تحقیق غیراستاندارد ارائه نمود آن است که هدف اصلی از انجام این تحقیقات، صرفا تکرارپذیری آن ها نیست. زیرا این داده ها واقعیت هایی را منعکس می کنند که در زمان جمع آوری خود وجود دارند و ممکن است در آینده دست خوش تغییرات زیادی گردند. مفروضات اصلی پایه این تحقیقات هم آن است که شرایط مورد بررسی و پژوهش پیچیده و پویا است. بنابراین ارزش واقعی استفاده از این روش های غیراستاندارد در انعطاف پذیری است که آن ها برای مطالعه جنبه های مختلف یک پدیده پیچیده فراهم می آورند.
انواع سوگیری: در طی انجام مصاحبه ممکن است از طرف مصاحبه کننده یا مصاحبه شوندی جهت گیری هایی انجام شود که نتایج به دست آمده را مخدوش نماید. به منظور پرهیز از بروز سوگیری در مصاحبه های کیفی، توصیه می شود نکات زیر مدنظر قرار گیرد:
· آمادگی قبلی مصاحبه کننده برای مصاحبه
· سطح اطلاعات ارائه شده به مصاحبه شونده
· مناسب بودن وضعیت ظاهری در هنگام مصاحبه
· ماهیت و نوع توضیحات ارائه شده پس از شروع مصاحبه
· روش ثبت و ضبط اطلاعات
تاثیر تفاوت های فرهنگی بر سوگیری: تلاش در کنتزل سوگیری در تمامی موارد اغلب امکان پذیر نیست. زیرا عوامل دیگری نیز در این بین وجود دارند. برای مثال برخی موارد ممکن است به سبب اختلاف های فرهنگی مصاحبه گر پاسخ های ارائه شده از سوی مصاحبه شونده را نادرست تفسیر کند.
قابلیت اعتماد: مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق می تواند با بررسی دقیق داده ها با استفاده از زاویه دیدهای متنوع، صحت و قابلیت بالایی را تضمین نماید.
استفاده از سوالات باز به مشارکت کنندگان در تحقیق امکان توصیف یک موقعیت یا رویداد را می دهد. یک سوال باز بدین منظور طراحی شده است که پاسخ دهنده را به ارائه پاسخی کامل و مبسوط ترغیب نماید و شناختی عمیق تر از رفتارها و واقعیت ها حاصل کند. یک سوال باز اغلب با یکی از کلمات «چه چیزی»، «چگونه» و یا «چرا» آغاز می شود. نمونه ای از سوالات باز عبارتند از:
سوالات اکتشافی اغلب برای بررسی بیشتر پاسخ های ارائه شده استفاده می شوند. اگرچه این قبیل پرسش ها ممکن است مشابه سوال های باز کلمه بندی شوند، اما در بطن خود توجه پاسخ دهنده را به حوزه ای خاص معطوف می کنند. نمونه هایی از این قبیل سوالات عبارتند از:
این قبیل سوالات بیشتر برای جمع آوری داده هایی مشخص و یا تایید یک واقعیت یا نظر به کار می روند و اغلب نیز در پرسش نامه ها کاربرد دارند. نمونه هایی از سوالات بسته بدین ترتیب هستند:
مصاحبه شونده جواب های کوتاه بله یا خیر به سوالات می دهد و توضیح بیشتری نمی دهد: دلایل این اتفاق متنوع است. ممکن است به دلیل محدود بودن زمان باشد یا مشارکت کننده نگران باشد مبادا هویتش افشا گردد. برای این رفع این مساله می توان با پرسیدن سوال های باز یا مکث های طولانی برای مصاحبه شونده فضایی را فراهم نمود تا پاسخ های طولانی تری دهد.
مصاحبه شونده با جواب های طولانی ممکن است بحث را به بیراهه ببرد: اگرچه می بایست تاحدی نسبت به بی ربط بودن پاسخ ها تحمل داشت چون ممکن است منجر به مطرح شدن مطالبی شود که محقق به آن ها علاقه مند است اما می بایست باجهت دهی دقیق به طوری که باعث بی احترامی نشود بحث را به موضوع مورد مطالعه بازگرداند به طور مثال مراجعه مجدد به نکته قبلی یا درخواست توقف کوتاه مدت برای یادداشت برداری.
مشارکت کننده شروع به مصاحبه نمودن از مصاحبه کننده نماید: این خود نشانه ای از به وجود آمدن حس صمیمیت با مشارکت کننده است. مصاحبه کننده می تواند با علاقه نشان دادن به سوالات مشارکت کننده، صحبت در مورد آن موضوعات را به انتهای مصاحبه موکول نماید.
مشارکت کننده مغرور است و شروع به فخر فروشی می کند: باید بادقت گوش داد و احترام گذاشت. مصاحبه کننده می بایست این اعتماد به نفس را داشته باشد که او هم آگاهی لازم را برای موضوع مورد بحث دارد و خود را باید برای توجیه طرح تحقیق آماده نماید.
مشارکت کننده احساس ناراحتی کند و حتا ناراحتی او به گریه نیز ختم شود: قطع کردن مصاحبه در این شرایط کار درستی نیست چراکه ناراحتی او تشدید می گردد. نباید از ابتدا چنین فضایی را فراهم نمود تا منجر به ناراحتی مصاحبه شونده گردد و در صورت مطرح کردن سوالی ناراحت کننده می بایست این اطمینان به مصاحبه شونده داده شود که می تواند به سوال مورد نظر پاسخ ندهد.
کتاب روش‌های تحقیق برای دانشجویان حوزه کسب و کار: فصل دهم، جمع آوری داده های اولیه با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق
اثر مارک ساندرز، فیلیپ لویز و آدریان ترن هیل
کتاب روش های پژوهش در تحقیقات مالی و بازرگانی
ترجمه غلامحسین اسدی و بهادر نایبی
