شخم و اجرای شخم ، یکی از مهمترین و اصلی ترین مراحل آماده سازی زمین است که به آن « خاک ورزی اولیه » نیز می گویند. شخم بر حسب تعريف عبارت است از « کندن ، برگرداندن و نرم کردن خاک زراعی ».
بذر ، با همه کوچکی ، دارای کلیه خصوصیات و توانایی های گیاه اصلی است. از این رو، باید در بستری مناسب قرار گیرد تا بتواند آن خصوصیات را از خود نشان دهد. بهترین بذور با عالی ترین خصوصیات در یک بستر بد یا نامناسب، هرگز عملکرد و کیفیت مطلوبی نخواهند داشت. سخت یا فشرده بودن زمین ، وجود کاه و کلش و علفهای هرز در سطح خاک ، کمبود مواد الى و عناصر غذایی ، از جمله نشانه های نامناسب بودن بستر بذر است.
هرچند هدف اصلی در شخم ، شکستن سختی یا مقاومت فیزیکی خاک در مقابل بذر با خروج جوانه است، لیکن با اجرای آن، اهداف دیگری نیز به شرح زیر تأمین می گردد :
انجام شخم در هر زمان و به صورت دلخواه نه ممکن است و نه درست، در انتخاب زمان و فصل مناسب شخم باید به شرایط خاک، شرایط آب و هوایی منطقه و خصوصیات گیاهی توجه نمود و سپس اقدام به برنامه ریزی کرد.
رطوبت خاک ، از عوامل تعیین کننده برای انتخاب زمان مناسب شخم است. از قدیم گفته اند: زمین را فقط در حالت « گاورو » شخم بزنید. گاورو ، یک اصطلاح قدیمی و اصیل است. امروزه با وجودی که گاو به عنوان نیروی کششی، از شخم تقريبا حذف شده، ولیکن، این اصطلاح همچنان به قوت خود باقی است.
خاک یا زمینی گاورو است که میزان رطوبت آن نه چندان زیاد باشد که به صورت گل به پای گاو ( یا پهنه بیل و لاستیک تراکتور و خیش گاو آهن ) بچسبد و نه چندان کم که سفت و خشک شود و در اثر حرکت دام ( یا ماشین های کشاورزی )، از سطح آن گرد و خاک بلند شود.
بنابراین حالت گاو رو بودن، حد میانی دو حالت مذکور است. ماشین های شخم در حالت گاور و مناسب ترین عملکرد را دارند. شخم، در حالتی که رطوبت خاک بیش از حد گاورو باشد، ایجاد کلوخه های صفحه ای با سطح براق می نماید . این کلوخه ها پس از خشک شدن فوق العاده سفت می شوند که حتی با پتک به سختی می توان آنها را خرد و نرم نمود.
شخم در خاکی که رطوبت آن کمتر از حد گاورو می باشد نیز نباید صورت گیرد. زیرا از یک سو ادوات شخم به خوبی به درون خاک نفوذ نمی کنند و از سوی دیگر باعث تشکیل کلوخه های بزرگ مدور می شود.
اجرای شخم باید در شرایط آب و هوایی مناسبی صورت گیرد. باد شدید ، بارندگی ، سرما ، یخبندان و گرمای شدید در زمان اجرای شخم ، بسیار نامطلوب است.
برخی از گیاهان نسبت به سرما مقاوم هستند. می توان این گیاهان را در پاییز کشت نمود. زمان شخم این گیاهان در اواخر تابستان یا در پاییز، ۲ تا ۳ هفته قبل از کاشت صورت می گیرد.
برخی دیگر از گیاهان مقاومت زیادی در برابر سرما ندارند. زمان کاشت این گیاهان در بهار یا تابستان است و به دو شکل زیر تعیین می شود:
فاصله عمودی بین کف زمین شخم خورده و سطح زمین شخم نخورده را « عمق شخم » می گویند.
عواملی چون عمق خاک زراعی ، روش کشت و کار ، نوع گیاه مورد کاشت ، فصل شخم و اهداف جانبی ، تعیین کننده عمق شخم هستند.
در کشاورزی ، عمق شخم را با واحد طول نمی توان بیان کرد. بلکه این میزان، برحسب نسبتی از خاک زراعی بیان می شود. چنانچه شخمی تمام خاک سطح الارض (رویین) را زیرورو کند آن را « شخم عمیق » می گویند. اگر علاوه بر خاک سطح الارض بخشی از خاک تحت الارض (زیرین) را نیز شامل شود به آن، « شخم خیلی عمیق » گفته می شود. شخم متوسط یک دوم تا دو سوم و شخم سطحی، کمتر از یک دوم خاک سطح الارض را زیرورو می نماید.
در فرهنگ عامه، شخمهای با عمق بیش از ۳۰ سانتیمتر را خیلی عمیق، حدود ۳۰ سانتیمتر را عمیق و ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر را متوسط و ۸ تا ۱۵ سانتیمتر را شخم سطحی می گویند.
زیاد بودن عمق خاک زراعی ، یک صفت مطلوب و نشانگر درجه ترقی کشاورزی یک منطقه است. اختلاط خاک زیرین با خاک رویین، یکی از روشهای افزایش عمق خاک زراعی است ولیکن این عمل باید با دقت فراوان و با رعایت نکات زیر صورت گیرد:
در برخی موارد، شکل زمین مربع یا مستطیل نیست. این اراضی که اغلب کوچک هستند ممکن است به شکل بیضی یا دایره باشد. در این صورت شخم پیرامونی بهتر از شخم ردیفی می باشد.
به گاوآهن های یک طرفه یعنی همان گاوآهن هایمعمولی که شما با آن کار کرده اید چندین اشکال وارد است. برای رفع این اشکالات متخصصان گاوآهن های دو طرفه را طراحی کرده اند.
چنانچه قبلا گفته شد، گاوآهن های برگرداندار اصولا از مناطق سرد و مرطوب (اروپای غربی و آمریکای شمالی) منشأ گرفته است. مناطقی که مشکل خشکی هوا و تبخیر زیاد ندارند و خطر فرسایش در آنجا، بسیار کم است).
این ماشینها در کشور ما هم رایج شده اند در حالی که در خیلی از موارد، نمی توان آنها را بهترین وسیله شخم محسوب نمود زیرا اصولا در موارد متعدد نیازی به شخم کامل نداریم.
نیمه شخم، روشی از شخم است که خاک بدون آنکه برگردانده شود خراش می یابد و با شکسته شدن، سختی آن تا حدی نرم می شود. در این روش ضمن باقی ماندن درصد زیادی از بقایای محصول در سطح زمین، بر نفوذپذیری خاک نسبت به آب و هوا افزوده می شود و علفهای هرز هم تا حدی مهار می شوند.
حداکثر عمق شخم با تراکتور و گاو آهن های معمولی اغلب حدود ۳۰ سانتیمتر است. از این رو، اغلب، همین قشر از خاک زیر و رو می شود. بنابراین لایه زیرین آن به مرور زمان، در اثر تردد ماشینهای مختلف، سخت و نفوذناپذیر می گردد. این شرایط اثرات بسیار نامطلوبی بر روی حاصلخیزی خاک و عملکرد گیاهان دارد.
بنابراین لازم است هر ۵-۴ سال یک بار این قشر شکسته شود. این عمل با ماشینهایی به نام زیرشکن صورت می گیرد.
شخمهایی که تاکنون آن را فراگرفته و اجرا کرده اید روشهای معمول و غالب شخم هستند اما در برخی شرایط روشهای دیگر مطرح می شوند.
در مناطق سرد پس از کشت محصولات غده ای مانند چغندرقند یا سیب زمینی که برداشت آنها با به هم زدن خاک همراه است می توان با اجرای یک شخم به وسیله دیسک سنگین (نوع افست) ضمن شکستن سختی مسیر تردد ماشینها، اقدام به عملیات تکمیلی خاک ورزی برای کشت گیاه بعدی نمود.
پس از برداشت گندم یا جو، وقتی هدف، کاشت کود سبز باشد به علت کم توقعی این گیاهان، استفاده بهینه از آب موجود در خاک، حفاظت از خاک و کاهش هزینه ها، می توان بذور گیاهان کم توقع، سریع الرشد و پر شاخ و برگی مانند شبدر، ماش، خلر و غیره را در سطح زمین پاشیده، اقدام به ایجاد خراش زمین با استفاده از گاو آهنهای اسکنه ای با پنجه غازی یا کولتیواتورهای مزرعه و حتی دندانه نمود.
شخم در شالیزار به دو صورت انجام می گیرد : یکی شخم در زمین خشک و دیگری شخم در زمین آبدار، شخم در خشکی با روشهای معمولی تفاوتی ندارد و بر حسب شکل زمین، به یکی از روشهای ذکر شده اجرا می شود. ولیکن شخم در آب هم از نظر هدف و هم از نظر ماشین متفاوت است.
اگر این فصل برای شما مفید بود، برای مطالعه توضیحات کاملتر و یادگیری در قالب کار عملی روی لینک زیر کلیک نمایید:
خاک ورزی اولیه در آماده سازی زمین کشاورزی
موفقیت شما در این مهارت که از مهارت های اساسی و بسیار مهم در زراعت و باغبانی ست ، نیاز به مطالعه دقیق محتوای سرفصل های زیر دارد :
