مسئولیت اجتماعی شرکتی در منابع انسانی: تنوع و فراگیری

وقتی از مسئولیت‌های اجتماعی یک شرکت حرف می‌زنیم، باید به مسئولیت‌ در قبال کارکنان و محیط کار هم توجه کنیم. یکی از اصلی‌ترین این مسئولیت‌ها در کسب‌وکارهای امروزی، فراگیری و تنوع (Diversity & Inclusion) است. تنوع به معنای نیروی کاری است که از افرادی با خصوصیات متفاوت فردی شامل قومیت، نژاد، جنس، و حتی سن تشکیل شده باشد. آنچه زمینه ساز تنوع می‌شود، فراگیری، به معنای فرهنگ و محیط کاری است که به تفاوت‌های بین افراد احترام بگذارد و فرصت‌ها و منابع برابر در اختیار آنان قرار دهد (1). اما چرا تنوع و فراگیری در دنیای امروز این چنین مهم است و با مسئولیت‌های اجتماعی شرکتی گره خورده است؟

با تغییر مبنای اقتصاد از کشاورزی به صنعت و سپس فناوری اطلاعات، تغییرات عمیقی هم در محیط کار رخ داده است. در عصر کشاورزی، توانمندی جسمی و زور بازو مهم‌ترین عامل برای نیروی کار خوب بود. در عصر صنعت هم اگر چه ماشین آلات به کمک انسان آمدند، همچنان قدرت جسمی یکی از عوامل کلیدی راندمان بالا بود. اما با انقلاب دیجیتال و ورود به عصر اطلاعات دیگر این ذهن‌های توانمند و مغزهای هوشمند بودند که منجر به خلق ارزش می‌شدند. همزمان با این تغییر، تنوع و فراگیری هم در محیط کار اهمیت پیدا کرد.

تنوع و فراگیری از جنبه‌های دیگری هم مهم است. یکی از اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر این است که هر کس حق دارد کارش را آزادانه انتخاب کند و به ازای انجام کار مساوی، افراد از شرایط کاری منصفانه و حقوق مساوی برخوردار باشند. از این جنبه، وجود تنوع و فراگیری در محیط کار مطابق با برخورداری انسان‌ها از حقوق ذاتی و ابتدایی خود در قالب حقوق بشر است (2). از جنبه کسب و کاری هم در محیط کاری که متنوع باشد، بیشتر امکان بروز خلاقیت و نوآوری در کارها وجود دارد. با وجود همکارانی متفاوت در سازمان، دیدگاه‌ها و عقاید متفاوتی هم وجود دارد و این تضارب آراء باعث خلق ایده‌های جدید در کار می‌شود.

بررسی موردی: وضعیت زنان در محیط کار

همانطور که گفتیم، یکی از تفاوت‌های اصلی بین کارکنان یک سازمان، جنسیت آنان است. مردان به طور سنتی نقش محوری و مهمی در محیط کار داشته‌اند و با فراگیری در محیط کار، نقش زنان پر رنگ‌تر شده است. با وجود تغییرات در این زمینه، همچنان زنان کمتر از مردان حقوق و دستمزد برای کار یکسان دریافت می‌کنند. چنانچه در دنیا به طور متوسط، به ازای هر یک دلار درآمد، زنان 77 سنت دستمزد دریافت می‌کنند. در ایران هم با وجود آیین‌نامه‌ها و مقرراتی که بر یکسانی حقوق و دستمزد بین مردان و زنان تاکید می‌کند، در رده‌های کارشناس و مدیران ارشد به ترتیب 10 و 15 درصد تفاوت در پرداخت وجود دارد.(3 و 6)

علاوه بر این، زنان در دستیابی به رده‌های بالای شغلی محدودیت‌های بیشتری نسبت به مردان در محیط کار دارند. از این محدودیت‌ها که مبتنی بر قوانین نانوشته و غیر رسمی است به نام سقف شیشه‌ای نام می‌برند. عدم تناسب بین مدیران ارشد مرد و زن در سال‌های گذشته، کاهش داشته است ولی همچنان با برابری فرصت‌های پیشرفت در محیط کار فاصله دارد. چنانچه در بین 500 شرکت منتخب فورچون، در سال 2001 تنها 1 درصد از مدیران عامل زن بوده است و در سال 2022، این رقم به 15 درصد افزایش یافته است. (4)

در ایران آمار دقیقی از تعداد مدیران ارشد زن در شرکت‌ها و صنایع مختلف وجود ندارد. اما بر اساس گزارش منتشر شده از سوی دفتر معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده در سال 98، سهم زنان از مدیریت عالی در سازمان‌های دولتی از 2.5% در سال 96 به 5.5% در سال 98 افزایش یافته است. یعنی در سال 98، از هر20 مدیر بلندپایه دولتی تنها یک زن عهده‌دار مدیریت ارشد بوده است. (5)

هم در ایران و هم در دنیا، زنان روز به روز بیشتر در محیط کار توانمندی‌های خود را نشان می‌دهند. این روند افزایشی است و در سال‌های آتی بهبود خواهد یافت. با این حال، سهم زنان در محیط کار نسبت به مردان با محیطی فراگیر و منصفانه فاصله دارد. یکی از پژوهش‌های آینده نگر پیش بینی کرده است اگر روند حضور زنان در کسب‌وکارها در دنیا به همین منوال ادامه یابد، 257 سال دیگر طول می‌کشد تا فاصله درآمدی بین مردان و زنان از بین برود. (6)

بررسی موردی: افراد دارای معلولیت در محیط کار

یکی دیگر از تفاوت‌های اساسی بین افراد در کار، وضعیت جسمانی آنان به لحاظ نقص و معلولیت است. طبق آمار رسمی سازمان بهزیستی، حدود 1.2 از ایرانیان دارای معلولیت هستند. این رقم بر اساس تعریف از معلولیت و نقص عضو ممکن است متفاوت باشد. در سال‌های اخیر، در دنیا هر گونه نقص در عملکرد جسمی را معلولیت به حساب می‌آورند و با تعاریف جدید شاید نزدیک به 10 درصد از ایرانیان (تعداد نزدیک به 9 میلیون نفر) دارای معلولیت به حساب آیند.

امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا، محیط شرکت‌ها هم به لحاظ فیزیکی و هم نرم‌افزاری برای حضور افراد دارای معلولیت تغییر کرده است. چنانچه در اتحادیه اروپا، نرخ بیکاری بین افراد معلول 20 تا 64 ساله، 17 درصد و نرخ بیکاری در جامعه 10 درصد است. در ایران اما، این تفاوت اختلاف معناداری پیدا کرده است و از رقم 40 تا 60 درصد بیکاری برای معلولان به 11 درصد در جامعه کاهش می‌یابد. (7 و 8)

جمع بندی

به نظر می‌رسد هنوز تنوع و فراگیری در محیط کار در ایران به عنوان یکی از مسئولیت‌های اجتماعی شرکتی تلقی نمی‌شود. از مصادیق و موضوعات تنوع در ایران می‌توان به امکان کسب فرصت‌های کاری برابر بین مردان و زنان و افراد سالم و معلول نام برد. زنان با وجود حضور گسترده‌ در دانشگاه‌ها و مجتمع‌های آموزش عالی و کسب مدارج تحصیلی بالا، هنوز به همان اندازه در محیط‌های کاری حضور موثر و گسترده‌ای ندارند. درباره معلولان هم شرایط چندان مناسب نیست. افراد دارای معلولیت در ایران، هم به لحاظ امکانات فیزیکی محیط کار و هم به لحاظ فرهنگ فراگیری دارای محدودیت‌های بسیاری برای اشتغال هستند. در سال‌های اخیر، با تغییرات در نیروی کار به لحاظ تخصص، سن، و روندهای اجتماعی و جمعیتی انتظار می‌رود مدیران شرکت‌ها و سیاستگذاران اهمیت تنوع و فراگیری را بیشتر در یابند و متناسب با آن در محیط کار شاید تغییرات عمده‌ای از این نظر باشیم.

منابع:

(1) Diversity versus inclusion: Why the difference matters, BetterUp

(2) اعلامیه جهانی حقوق بشر، سازمان ملل متحد.

(3) «خانم‌ها حقوق بیشتری دریافت می‌‌کنند یا آقایان؟ دلیل این شکاف جنسیتی در پرداخت حقوق چیست؟»، دنیای اقتصاد.

(4) Only 15 Percent of CEOs At Fortune 500 Companies Are Female, Statista.

(5) چند درصد زنان پشت میز مدیریتی نشسته‌اند؟، ایسنا.

(6) Closing gender pay gaps is more important than ever. Un News.

(7)The Status of Employment and disability in the EU in 2021, The Institute of Entrepreneurship Development (iED)

(8) همت جهادی دولت رافع چالش بیکاری ۴۰ تا ۶۰ درصدی معلولان کشور، خبرگزاری جمهوری اسلامی.