توسعه جامعه به صورت فراگیر و متوازن در گرو آن است که هر یک از اجزای آن، خود را در قبال کلیت جامعه مسوول بدانند و به صورت همزمان، به کاهش تاثیرات منفی و افزایش اثرات مثبت فعالیت های خود بیندیشند. هر فرد در هر عنوان و شغلی، با هر سن و تحصیلاتی، با هر توان و امکان مالی، چه یک معلم در شهری کوچک باشد، چه یک خانم خانه دار در شهری شلوغ و چه یک مدیرعامل در شرکتی بزرگ، در قبال جامعه مسوول است و به اندازه توان و ظرفیت خود برای بهبود شرایط کلی جامعه باید بکوشد. نه فقط افراد حقیقی، بلکه جایگاه های حقوقی، از مدارس و دانشگاه ها گرفته تا بانک ها و شرکت ها نیز به عنوان جزئی از اجزای جامعه در قبال افراد این جامعه مسوول هستند. در این میان، نقش مسوولیت اجتماعی شرکت ها، به واسطه فرصت ها و امکاناتی که غالبا در اختیار دارند، اگر بیشتر از بقیه اجزا نباشد، کمتر نیست. از این رو در این نوشتار کوتاه نگاهی بر چگونگی ایفای مسوولیت اجتماعی شرکت ها داشته ایم.
در شرکت ها مجموعه ای از افراد برای کسب سود و امرار معاش و با هدف معینی که می تواند تولید یک کالا یا ارائه یک خدمت باشد، دور هم گرد آمده اند. مسوولیت شرکت متوجه همین فعالیت هدفمند جمعی است. مسوولیت یک شرکت یعنی تا حد امکان پیامدها و آثار منفی فعالیت های خود را کم کند و آثار و پیامدهای مثبت فعالیت در جامعه را بیشتر کند. جامعه برای یک شرکت شامل تمام گروه هایی است که از فعالیت های شرکت تاثیر می پذیرند یا بر آن اثرگذار هستند. به این گروه ها، «ذی نفعان» می گویند و طیف گسترده ای شامل کارکنان، جامعه محلی، تامین کنندگان، مشتریان و حتی سازمان های دولتی را در بر می گیرد. با این تعریف، یک شرکت می تواند به اشکال مختلف و سطوح متفاوتی از مشارکت، مسوولیت اجتماعی خود را به انجام رساند.
• کمک به خیریه ها و سمن ها: این اقدام کمترین مشارکت یک کسب و کار در مسوولیت اجتماعی است. شرکت منابع مالی یا غیرمالی خود را در اختیار خیریه ها و سازمان های مردم نهاد قرار می دهد. این نوع اقدامات عمدتا ناشی از دغدغه های فردی یا گروهی مدیریت ارشد نسبت به مسائل اجتماعی است و تفاوت آن با مسوولیت اجتماعی فردی یک مدیرعامل، اهدای کمک ها از منابع شرکتی (و نه فردی) است.
• بهره برداری از مزیت های شرکت: در این نوع اقدام، شرکت از مزیت های خود، که شامل محصولات یا خدمات خاصی است، در نسبت با جامعه یا ذی نفعان استفاده می کند. مثلا یک بانک می تواند برای بعضی اقشار وام هایی با بهره کمتر از بازار تعریف کند. یک شرکت خدمات ارتباطی می تواند از پوشش گسترده خود برای اطلاع رسانی یا هماهنگی گروه های کمک رسان در یک فاجعه طبیعی استفاده کند. در اینجا سود، اهمیتی برای شرکت ندارد و فقط از مزیت های خود برای مسوولیت اجتماعی بهره برداری می کند. این اقدامات سطح بالاتری از مشارکت کسب و کار نسبت به کمک های مالی است.
• مشارکت استراتژیک (خلق ارزش مشترک): در اوایل دهه 2000 میلادی، گروهی از مشاوران و پژوهشگران مدیریت ایده هایی برای دستیابی همزمان به اهداف کسب و کاری و ایفای مسوولیت اجتماعی مطرح کردند. برای پایداری و استمرار مسوولیت اجتماعی یک کسب و کار ضروری است که هم راستایی بین دو هدف ظاهرا متضاد، یعنی سودآوری و امور غیرانتفاعی، وجود داشته باشد. بازاریابی اجتماعی یکی از مثال های خوب در این زمینه است. شرکت ها با ارائه پیشنهاد فروش مبنی بر دغدغه اجتماعی، هم فروش خود را بالا می برند و هم به جامعه محلی یا اقشار آسیب پذیر کمک می کنند. مثل عینک فروشی که به ازای فروش هر عینک، یک عینک رایگان به کودکان فقیر با ضعف بینایی اهدا می کند. مثال خوب دیگری از این نوع اقدامات، محصولات لبنی دنون برای ساکنان روستاهای فقیر هند است. این شرکت محصولاتی عرضه کرد که حاوی ویتامین ها و املاح معدنی بود و از سوءتغذیه کودکان جلوگیری می کرد. در عین حال برای سودآوری محصولات، خطوط تولید را بازبینی کرد تا تولید با قیمتی در وسع مردم محلی انجام شود. نکته مهم این است که در اینجا حاشیه سود وجود دارد، ولی محصول مبتنی بر یک دغدغه اجتماعی است.
• کارآفرینی/ کسب و کار اجتماعی: بالاترین سطح از مسوولیت اجتماعی یک شرکت، کارآفرینی اجتماعی است. در این اقدام، ماموریت شرکت و مساله اجتماعی یکپارچه می شوند. به عبارت دیگر، شرکت هدف خود را مبتنی بر یک مساله اجتماعی قرار می دهد و در عین تلاش برای آن، سودآوری خود را حفظ می کند. در کسب و کار اجتماعی، مدل درآمدی از تلاش برای یک دغدغه اجتماعی ناشی می شود و به همان نسبت شرکت سودآوری خود را حفظ می کند. نمونه ای موفق از این مدل، شرکت کلین کوک است که اجاق های اتانول و متانول را برای کاهش آلودگی هوا و جنگل زدایی در آفریقا عرضه می کند. این فناوری مبتنی بر کانتینرهای ایمن است و به بهبود سلامت خانوارها و ایجاد اشتغال از طریق تولید سوخت های زیستی کمک کرده است. این نمونه نشان دهنده تاثیر مثبت کسب و کارهای اجتماعی بر محیط زیست و معیشت افراد است. (برای مطالعه بیشتر به کتاب «کسب و کار اجتماعی» اثر محمد یونس از انتشارات دانشگاه تهران یا انتشارات رسا مراجعه کنید.)
یادداشت حاضر، نخستین یادداشت از سلسله یادداشت هایی است که به همت مجموعه «خیر ماندگار»، با موضوع مسوولیت اجتماعی شرکت ها، به رشته تحریر در می آید. به امید آنکه هر یک از اجزای جامعه، به ویژه شرکت ها بیش از پیش به مسوولیت تاریخی خود در قبال جامعه، جامه عمل بپوشانند.
