در حالت كلي زنجيره تامين از دو يا چند سازمان تشكيل مي شود كه رسما از یكديگر جدا هستند. اين سازمانها ميتوانند بنگاه هايي باشند كه مواد اوليه، قطعات، محصول نهايي و يا خدماتي چون توزيع، انبارش، عمده فروشي و خرده فروشي ارائه می دهند. حتي خود مصرف كننده نهايي را نيز ميتوان يكي از اين سازمانها در نظر گرفت. اصطلاح زنجيره به اين دليل استفاده ميشود كه متصل شدن سازمانها به هم، به صورت يك زنجيره انگاشته می شود. برای زنجيره تامين تعاريف مختلفي ارايه شده است اما در اينجا به يكي از مهمترين آنها اشاره ميكنم: "يك زنجيره تامين شبكه ای از همه تسهيلات (امكانات) و وظايفي است كه فعاليت هاي توسعه محصول، تامين مواد اوليه از تامين كنندگان، حركت مواد اوليه ميان اجزاء توليدي، توليد و توزيع محصول نهايي به مشتريان، و خدمات پس از فروش را شامل مي شود.
امکانات در طول يك زنجيره تامين، شامل كارخانه ها، انبارها، مراكز توزيع، مراكز خدمات و عمليات خريد و فروش است و به طور كلي يك زنجيره تامين را ميتوان به سه بخش اصلي تقسيم نمود: بخش بالايي، بخش داخلي، بخش پاييني.
بخش بالايى زنجيره:
اين بخش از زنجيره تامين شامل فعاليتهاى يك شركت توليدى با تامين كننده ها ى سطح اول زنجيره (كه میتوانند توليد كننده يا مونتاژ كننده باشند) و ارتباط آنها با تامين كننده ها ى سطح دوم برقرار می شود. مهمترين فعاليت دراين بخش تامین و تداركات است.
بخش داخلى زنجيره:
بخش داخلى زنجيره تامين شامل همه فرآيندهاى درون سازمانى مورد استفاده در تبديل ورودی ها به خروجى هاى سازمان است. اين بخش از زمانى كه ورودى ها وارد سازمان مى شوند تا زمانى كه محصولات براى توزيع به بيرون از سازمان مى روند، گسترده شده است. اين بخش از زنجيره به طور عمده با مديريت توليد و كنترل موجودى درارتباط است
بخش پايينى زنجيره:
بخش پايينى زنجيره تامين شامل همه فعاليتها درتحويل محصولات به مشترى نهايى میشود. درزنجيره تامين پايينى، توزيع، انبارش، حمل و نقل و خدمات پس از فروش مورد توجه است.
همچنين سه جريان مختلف را مى توان در يك زنجيره تامين شناسايى كرد :
جريان مواد و کالا، از بالا به پایین زنجیره
جريان اطلاعات، از دو طرف زنجیره
جريان مالى (پول)، از پایین به بالای زنجیره
با این مختصر توضیح از ادبیات پایه در زنجیره تامین به سراغ تعریف پديده اثرشلاق چرمى می رویم.
پديده اثر شلاق چرمی يكى از اساسى ترين مشكلات زنجيره تامين است، اين مشكل براى اولين بار بوسيله کمپانی پروكتل اند گمبل در ارتباط با يكى از محصولاتش مشاهده و شناخته شد.
نتایج تحقیقات نشان داده است که همواره شركتهايي وجود دارد كه قادر نيستند به سطح تقاضای بازار برسند و در نتيجه ی نگهداشت موجودي مواد و کالا در انبارها، متحمل آثار مخربی از قبیل خواب سرمایه، افزایش هزينه و احتمالا از دست دادن فرصت های بازار مي شوند.
مهمترين مشكلي كه یک زنجيره تامين با آن روبروست، مشكل تعدد مراكز تصميم گيري براي توليد، تبديل و جريان كالاست. اين امر موجب تشديد نوسانات تقاضا در طول زنجيره مي شود. هرچقدر از انتهاي زنجيره به سمت ابتداي زنجيره (اولين تامين كننده) حركت كنيم، نوسانات تقاضا تشديد ميگردد. اين پديده به اثر «شلاق چرمي» معروف است. بدين ترتيب موجودي انباشته زيادي در بين کلیه اعضاي زنجيره ايجاد ميشود كه باعث بالارفتن هزينه و قيمت نهايي كالا شده و در نتیجه قدرت رقابت زنجيره كاهش خواهد يافت. البته امروزه فناوري اطلاعات از طريق تسهيل و تسريع تبادل اطلاعات سازمان، تامين كنندگان را قادر به آگاهي و تامين به موقع احتياجات يكديگر ميكند و اين فلسفه توليد به هنگام را قوت بخشیده است اما در کشورهای کمتر توسعه یافته و در زنجیره تامین های سنتی این معضل کماکان پابرجاست.
مهترین دلايل ايجاد اثر شلاق چرمى در زنجیره تامین:
دلايل اصلی که براى براى ايجاد اين پديده در زنجيره تامين شناسايى شده است را می توان در شش بخش زیر دسته بندی کرد:
1- جزیره ای عمل کردن در پيش بينى تقاضا :
یكى از پديده هايى كه ناشى از جزیره ای عمل كردن اعضای زنجيره تامين است، پيش بينى تقاضا بر مبناى حس مستقيم به دست آمده از مشترى بلافاصله پس از اعلام نیاز است. در واقع می توان با قاطعیت گفت که پيش بينى ها می توانند با خطا همراه باشند و وقتى اين خطا در طول زنجيره تكرار می شود با تجمع خطا در انتهاى زنجيره ، نوسان شديدى نسبت به نوسان ابتداى زنجيره ایجاد می شود. از عواملى كه باعث تبديل اين اطلاعات به به اطلاعاتى قديمى و سوخته می شود از دست رفتن زمان براى رسيدن اطلاعات سفارش به تامين كنندگان است.
2- سفارش صرفه به مقیاس
در یک زنجيره تامين، هر شرکت، برای تامین حداقل موجودی ها در انبار خود، سفارش هایی را برای شرکت بالا دستى خود ارسال میکند كه انجام اين فرآيند معمولا با استفاده از سيستمهاى كنترل و پايش دوره اى جريان مواد برنامه ريزى مى شود. در بطن اين سيستمها معمولا عواملی وجود دارد كه منجر به ايجاد اثر شلاقى مى شوند. معمولا به دلیل هزينه هاى بالاى سفارش دهى، هزينه هاى بالاى حمل و نقل و ... شركتها ترجيح می دهند تا سفارش هاىاخذ شده از مشتری در طول زمان را براى رسيدن به مقدار اقتصادى براى حمل(صرفه به مقیاس) يا كم كردن هزينه هاى موجودى، انباشته كنند و اين تقاضاهاى انباشته شده به صورت محموله به تامين كننده ها سفارش داده شود. اين امر علاوه بر آنكه باعث تاخير در انتقال اطلاعات نقطه فروش به اعضاء بالا دستى زنجیره مى شود، دلیل دیگری است تا تقاضايى مجازى به علت رسيدن به تعداد سفارش بهينه ايجاد شود.
3- نوسان قيمت
نوسانات قیمت یا نرخ ارز نیز از دلایل ايجاد انگيزه براى انجام پيش خريد و به تبع آن ايجاد اثر شلاق چرمی خواهد بود. درواقع تمايل براى پيش خريد به معناى ايجاد يك نوسان درتقاضا تلقی می شود كه موقتى است. چراكه حجم انبوه تقاضاى ايجاد شده دراثر كاهش قيمتها، با افزايش قيمت به سرعت كاهش يافته و در اين ميان شركتى كه بر مبناى اين حجم انبوه برنامه ريزى كرده بوده است با تقاضاهاى زياد روبرو می شود كه تبديل به سفارش نشده اند. بر همين اساس اين نوسان به تامين كننده هاى بالا دستى تعميم پيدا کرده و انتقال می یابد. يكى از تکنیک های رايج در بازاریابی ارائه تخفيف هاى مختلف مانند تخفيف هاى مقدارى، قيمت، تسهيلات و ... است. اين امر باعث مى شود تا مشتریان مقدارى بيشتر ازآنچه كه نياز واقعى شان بوده خريد كنند و اين باعث مى شود تا آنها اين خريد اضافى را براى آينده ذخيره كنند و در واقع افزايش تقاضايى كه بعد از اعمال تخفيف ايجاد شده بعد از مدتى به كاهش تقاضا تبديل مى شود.
4- سهميه بندى وكمبود موقتی
گاهی به دلیل کمبود مواد اولیه و یا محدودیت های تولید کالای مشخصی کمتر به بازر عرضه می شود و تولید کنندگان اغلب يك سهم مشخص و محدودی را نسبت به تقاضاى مشتريان به كل تقاضاى رسيده را براى مشتريان درنظر مى گيرند. مثلا قانونی وضع میکنند که از هر درخواست مشتری از این کالای بخصوص فقط 40 درصد را به عنوان سهمیه به مشتری بدهید تا به بقیه مشتریان هم بتوانبم پاسخ دهیم. دراين حالت معمولا مشتریان براى عدم مواجه آنها با كمبود و به دليل آگاهى از اين استراتژى تقاضايى بيش از حد نياز خود به تامين كننده سفارش می دهند كه باعث تورم تقاضا در طول زنجيره تامين می شود.
5- عدم اطمينان
يكی از منابع اصلي عدم اطمينان در زنجيره تامين، پيش بيني تقاضا است. پيش بيني تقاضا از چندين فاكتور از قبيل رقابت، قيمت، شرايط بازار، توسعه تكنولوژيكي و سطح عمومي تعهد مشتريان تاثير مي پذيرد. عامل ديگر عدم اطمينان زنجيره تامين، زمان هاي تحويل است كه خود به عواملي مانند نسبت خرابي ماشين ها درفرايند توليد خطي، فشردگي ترافيكي كه در حمل و نقل دخالت ميكند و مشكلات كيفيت مواد كه ممكن است تأخيرات توليد را ايجاد كند وابسته است. لذا اساسا عدم اطمينان، تفاوت بين مقدارى از اطلاعات كه براى انجام يك فعاليت لازم است و مقدارى از اطلاعات كه در حال حاضر توسط سازمان پردازش می شود تعریف شده است.
6- عدم هماهنگی
اين نوع مشكلات هنگامي رخ می دهد كه يك بخش شركت یا زنجیره تامین با ديگر بخش ها ارتباط خوبي ندارد، و درک مشترکی از یک پدیده بین این دو بخش وجود ندارد لذا وقتي پیامی ارسال می شود یا معضلی را بیان می گردد براي طرف مقابل غيرقابل فهم می شود و یا وقتي که بخش هاي شركت یا زنجیره تامین از بعضي مسائل آگاهي ندارند و يا خيلي دير از آنچه موردنياز است و يا آنچه بايد رخ بدهد آگاه مي شوند با این شرایط مواجه می شویم
محمد رضا مهران جلیل
