برای آنکه بتوانیم از راهنمایی و مشاوره در تعلیم و تربیت و حل مشکل مراجعان عملاً استفاده کنیم، باید ابتدا با تعاریف متعددی که صاحبنظران در زمینه راهنمایی و مشاوره ارائه کرده‌اند، آشنا شویم. از نظر علمی و کاربردی، بین دو واژه «راهنمایی» و «مشاوره» تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به تفصیل شرح داده می‌شود.
راهنمایی به معنی دلالت و راهبری کردن است. این فرآیند با ارزش‌های راهنما پیوستگی کامل دارد و در ارتباط با نگرش‌ها و اعتقادات وی معنی خاص و مشخصی پیدا می‌کند. شیوه‌های اجرای راهنمایی برای افراد مختلف، حتی با مسائل واحد، متفاوت است.
ابزار و وسایل مختلفی مانند کتاب، پوستر، نمایشگاه، تابلو، سخنرانی، فیلم، کلیپ، قطعات صوتی، نصیحت، پند و اندرز و... نقش راهنمایی را ایفا می‌کنند. این ابزارها بینش فرد را دقیق‌تر نموده و او را به شناخت خود و نیل به درجات بالای کمال و معرفت قادر می‌سازند.
راهنمایی عبارت است از کمک به فرد در زمینه‌ای مشخص و از دیدگاهی معین. این فرآیند مجموعه‌ای از کوشش‌ها است که افراد را در بهتر شناختن خویش در تمامی ابعاد وجودشان یاری می‌دهد. راهنمایی به مجموعه‌ای از روش‌ها و فرآیندها اطلاق می‌شود که از طریق ایجاد رابطه‌ای یاری‌دهنده با مراجع، از بروز مشکلات پیشگیری کرده و به حل مسائل فرد کمک می‌کند.
راهنمایی تلاش پویایی است که انسان را در خودشناسی و آشنایی با پیرامون یاری می‌دهد. این فرآیند مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است که انسان را به توانایی‌ها، امیال و ترجیحاتش آگاه می‌سازد و موجب می‌شود که فرد پس از شناخت امکان‌ها و محدودیت‌هایش، در جهت زندگی بهتر گام بردارد.
راهنمایی فرآیندی یاری‌دهنده است که از طریق یک سلسله فعالیت‌های نظام‌مند و سازمان‌یافته به رشد متعادل و همه‌جانبه انسان می‌انجامد. این فرآیند موجبات بهره‌گیری از حداکثر توانایی‌های بالقوه فرد در زندگی را فراهم می‌آورد و با ایجاد رشد در همه جوانب، فرد را یاری می‌دهد تا به صورت آگاهانه تصمیمات مناسبی اتخاذ کند.
راهنمایی کمک به فرد است تا بتواند فرصت‌های زندگی خود را به درستی و آگاهانه تشخیص دهد و از موقعیت‌های خود بیشترین بهره و استفاده را ببرد.
مشاوره به معنی همفکری کردن و رأی و نظر دیگری را در انجام کاری خواستن است. این جریانی است که در آن وجود ارتباط خاص بین مراجع و مشاور ضرورت دارد. مراجع با مسئله‌ای عاطفی و روان‌شناختی درگیر است و مشاور تخصص لازم برای کمک به حل آن را دارد. بنابراین، مشاور به فرد کمک می‌کند تا راه‌حل لازم را بیابد.
مشاوره فرآیندی تخصصی بین مراجع و مشاور است که از طریق آن مراجع با کمک مشاور به بررسی و تحلیل مشکلش می‌پردازد. در این فرآیند، مراجع بر نکات ناشناخته شخصیتی خود آگاهی می‌یابد و بر اثر تعامل و رابطه مشاوره‌ای به جستجوی راه‌حل‌های مناسب برای حل مشکلاتش می‌پردازد.
مشاوره جریان فعال و پویایی است که مراجع را در یادگیری نحوه برقراری ارتباط با دیگران، شیوه‌های معقول برای ارضای نیازهای خود و شناخت احساسات ناشناخته یاری می‌دهد. این فرآیند به مراجع کمک می‌کند تا اطلاعات وسیع و عمیقی درباره خود به دست آورد و پس از شناخت اهداف زندگی، چگونگی رسیدن به آنها را معین سازد.
با مشاوره، اعتقادات، نگرش‌ها، رفتار و در نهایت شیوه زندگی مراجع دگرگون می‌شود. از طریق مشاوره، مشکلات کنشی نسبتاً سطحی مراجع که در اثر یادگیری اشتباه پدید آمده‌اند، درمان می‌شود. همچنین، سازش مراجع با خود و دیگران و نیز مسئولیت‌پذیری و بلوغ عاطفی وی افزایش می‌یابد.
مشاوره رابطه‌ای یاری‌دهنده است که مراجع پس از شناخت خصوصیات خویش، در نهایت تصمیم‌گیری معقول و مناسب را می‌آموزد. این فرآیند تخصصی ویژه‌ای است که مراجع از طریق ارتباط با مشاور موفق به حل مشکل خود می‌شود.
مشاوره رابطه‌ای آموزشی بین مراجع و مشاور است که در آن بر یادگیری تأکید می‌شود. مشاور با بهره‌گیری از صلاحیت‌های علمی و تجارب شغلی خود، مراجع را در شناخت و کسب بینش در جهت حل مشکلاتش یاری می‌دهد.
مشاوره یک سلسله تماس‌های حضوری بین مراجع و مشاور است که از این رهگذر، مراجع به تفکر درباره نگرش‌ها، طرح‌ها و امکاناتش تشویق شده و روش‌های مؤثرتر سازگاری با خود و دیگران را فرا می‌گیرد. در این دیدگاه، احترام به مراجع و تشویق او به کسب بینش جدید به منظور تغییر رفتار وی نقش بسزایی دارد.
در مشاوره، نباید صرفاً حل مشکل آتی مراجع مد نظر مشاور باشد، بلکه نقش کلی و اساسی مشاوره، ایجاد و توسعه اعتماد به نفس، استقلال و افزایش قدرت مبارزه با مشکلات و گسترش رشد فکری اوست.
مشاوره فرایندی آموزشی است که به رشد شخصیت مراجع می‌انجامد. این رابطه‌ای هدفمند و پویاست که مراجع را در خودشناسی، تصمیم‌گیری مناسب و برآوردن نیازهایش یاری می‌دهد. مشاوره فرآیندی است که مراجع مطالبی را درباره خود و مناسباتش یاد می‌گیرد.
راهنمایی و مشاوره هر دو فرآیندهایی یاری‌دهنده هستند که هدف نهایی آنها کمک به فرد برای شناخت خود، حل مشکلات و رسیدن به رشد و کمال فردی است. راهنمایی بیشتر بر دلالت و راهبری تأکید دارد، در حالی که مشاوره بر همفکری و استفاده از تخصص مشاور برای حل مسائل عاطفی و روان‌شناختی تمرکز می‌کند. هر دو این فرآیندها در تعلیم و تربیت و بهبود کیفیت زندگی افراد نقش اساسی ایفا می‌کنند.
