موضوع:بررسی تطبیقی ادله مشارکت(دو نفر)در قتل از دیدگاه مرحوم شهیدین و امام خمینی(ره)

موضوع:بررسی تطبیقی ادله مشارکت(دو نفر)در قتل از دیدگاه مرحوم شهیدین و امام خمینی(ره)

محمد مهدی صیادلویی[1]

کلید واژه ها:

مشارکت در قتل_مباشر و معاون_ قصاص و دیه_ شهید اول(شیخ محمد مکی عاملی)_شهید ثانی(زین الدین جبعی عاملی)_امام خمینی(ره)

بیان مسئله

ما در این مقاله در تلاشیم تا به بررسی دقیق مشارکت دونفر در قتل از منظر سه عالم بزرگ فقه و اصول(شهیداول_شهیدثانی_امام خمینی) که هرکدام زبانزد نظرات دقیق فقهی میباشند بپردازیم.

باتوجه به این مساله که این موضوع یعنی(مشارکت در قتل)دارای موارد و زیر شاخه های متعددی میباشد و از آنجایی که ما در تلاشیم تا یک مقاله چند صفحه ای بنوسیم فقط به بررسی مشارکت دو نفر در قتل میپردازیم و در سایر مقالات ان شاالله یه سایر مشارکت ها خواهیم پرداحت.

این مساله بسیار مهم فقهی وقانونی یکی از مسائل پیچیده میباشد که اگر این موضوع حل شود موجب سهل شدن حکم مشارکت در قتل در قانون و اجرای آن خواهد بود و از آنجایی که در اینگونه احکام اختلاف نظراتی در نوع مشارکت،درنوع قتل،دیه،کفارات و اجرای حکم معاون و مباشر وجود دارد به بررسی نظر هرکدام از این بزرگواران میپردازیم.

برای واضح تر شدن اختلاف یک نمونه کوچک مثال میزنیم:اختلاف و تفاوت در شرایط قصاص معاونان

موضوع :معاونت غیرمستقیم__شهید اول وثانی:معاون را در صورت هرگونه مشارکت قصاص می‌کنند

امام خمینی:فقط اگر نقش مستقیم و مؤثر داشته باشد (مثل تهیه سلاح کشنده)

موضوع :مثال__شهید اول وثانی:کسی که مقتول را نگه می‌دارد قصاص می‌شود

امام خمینی:تنها اگر نگه‌داشتن شرط ضروری قتل باشد قصاص می‌شود

در اینجا نظر و مبنای مرحوم امام بر این است که معاونان باید در قتل تاثیر قطعی داشته باشند.

و در اغلب موارد نظر شهید اول و ثانی یکی بوده و تنها در برخی موارد دچار اختلاف شده اند.

مقدمه

چکیده

در این مقاله سعی داریم به بررسی تطبیقی مشارکت در قتل که از مباحث پیچیده فقه جزایی است که در متون فقهی امامیه به ویژه در آثار شهید اول (شیخ محمد مکی عاملی)، شهید ثانی (زین الدین جبعی عاملی) و امام خمینی (ره) مورد بررسی قرار گرفته است بپردازیم. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی به بررسی دیدگاههای این سه فقیه درباره مباشرت، معاونت و تعدد شرکا در قتل میپردازد.اگرچه این فقها در اصول کلی (مانند لزوم قصاص برای مباشر) اشتراک نظر دارند، در جزئیاتی مانند مسئولیت معاون، شرایط تحقق مشارکت و تفاوتهای بین مذاهب اسلامی اختلافاتی وجود دارد.

1. برخی از آیات در باب مشارکت در قتل:

الف) حرمت قتل نفس

- آیه ۳۲ سوره مائده:«مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا»

هرکس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسانها را کشته، و هرکس انسانی را حیات بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است.

ب) مجازات قاتل

- آیه ۹۳ سوره نساء:«وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا»

و هرکس عمداً مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد شد و خدا بر او خشم میگیرد و از رحمت خویش دورش میسازد و عذابی بزرگ برایش آماده کرده است.

ج) مسئولیت مشارکت در گناه

- آیه ۸۵ سوره آل عمران:«وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ...»

هرکس در گناه یا ستمی مشارکت کند، گویا در تمام آن شریک است.

2_برخی از روایات در باب مشارکت در قتل:

الف) مشارکت در قتل در روایات اهل بیت (ع)

- امام صادق (ع) در کتاب الکافی (ج۷، ص۲۷۵):«مَنْ أَعَانَ عَلَى قَتْلِ مُؤْمِنٍ وَلَوْ بِشَطْرِ کَلِمَهٍ، لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ: آیسٌ مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ»

هرکس در کشتن مؤمنی مشارکت کند، حتی به نصف یک کلمه (کمترین کمک)، خداوند را ملاقات میکند در حالی که بین دو چشمش نوشته شده: 'ناامید از رحمت خدا.

- پیامبر اکرم (ص) دروسائل الشیعه(ج۱۹، ص۱۲):«مَنْ أَشَارَ إِلَى أَخِیهِ بِحَصَاهٍ فَقَتَلَهُ، فَهُوَ قَاتِلٌ»

هرکس به سوی برادر مؤمنش حتی سنگی پرتاب کند و او را بکشد، قاتل محسوب میشود.

ب) حکم فقهی مشارکت در قتل

- در جواهر الکلام(ج۴۲، ص۱۵) آمده است:«مشارکت در قتل، چه با مباشرت (اجرا) یا معاونت (همکاری)، موجب قصاص یا دیه است و همه شرکا مجازات میشوند.»

مفهوم شناسی و تعریف شرکت در قتل و انواع آن:

در کتب فقهی، "شرکت در قتل" به معنای مشارکت فردی در قتل دیگری است، به‌طوریکه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در انجام آن دخالت داشته باشد. این مشارکت ممکن است به صورت‌های مختلفی باشد، از جمله:

همدستی در قتل: فردی که به دیگران کمک می‌کند تا قتلی را انجام دهند، مثل فراهم کردن ابزار یا موقعیت برای ارتکاب قتل.

تحریک به قتل: فردی که شخص دیگری را به قتل تشویق می‌کند یا او را در تصمیم‌گیری برای ارتکاب قتل یاری می‌کند.

همراهی در قتل: فردی که در انجام عمل قتل حضور دارد و ممکن است به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در آن مشارکت کند، مانند افرادی که در صحنه قتل حضور دارند و از آن پشتیبانی می‌کنند.

در فقه اسلامی، در صورتی که فرد در قتل شریک باشد، ممکن است به‌طور مستقل یا همراه با مرتکب اصلی مجازات شود. مجازات‌ها بسته به نوع و درجه مشارکت متفاوت است و به شرایط خاص قضائی نیز بستگی دارد.

انواع قتل و مجازات آن:

در فقه اسلامی، قتل به طور کلی به دو نوع عمدی و خطایی تقسیم می‌شود که هرکدام ویژگی‌ها و مجازات‌های خاص خود را دارند. در اینجا به توضیح این دو نوع قتل و مجازات‌های مرتبط با آنها می‌پردازیم:

1. قتل عمدی (قتل عمد)

قتل عمدی زمانی رخ می‌دهد که فرد به طور عمدی و با قصد کشتن دیگری اقدام به قتل می‌کند. در این نوع قتل، قاتل از پیش تصمیم به کشتن فرد دیگری می‌گیرد و این کار را با قصد و آگاهی کامل انجام می‌دهد. برای مثال، زمانی که فردی با سلاح گرم یا سرد به شخص دیگری حمله کرده و او را می‌کشد، این عمل قتل عمدی محسوب می‌شود.

مجازات قتل عمدی:

در صورتی که قتل عمدی محرز شود، مجازات آن در بسیاری از مکاتب فقهی اسلام، "قصاص" است. قصاص به این معناست که اگر فردی به عمد فرد دیگری را بکشد، خانواده یا ورثه مقتول می‌توانند درخواست کنند که قاتل به همان شیوه که قتل انجام شده، کشته شود.

البته در صورت رضایت خانواده مقتول، ممکن است مجازات به پرداخت "دیه" تبدیل شود. دیه مبلغی است که قاتل باید به خانواده مقتول پرداخت کند. این تصمیم بستگی به توافق خانواده مقتول و قاتل دارد.

2. قتل شبه عمد (قتل شبه عمد):

در این نوع قتل، فرد قصد کشتن ندارد، اما به‌طور غیرمستقیم باعث مرگ دیگری می‌شود. این قتل معمولاً در شرایطی رخ می‌دهد که فرد قصد آسیب‌رساندن به کسی را دارد، اما به اشتباه باعث مرگ او می‌شود.

مجازات آن معمولاً دیه است، که بستگی به شرایط دارد.

3. قتل خطایی (قتل خطأ)

قتل خطایی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد به طور غیرعمدی و بدون قصد قتل، موجب مرگ دیگری می‌شود. این نوع قتل معمولاً زمانی رخ می‌دهد که فرد به طور تصادفی یا در اثر بی‌احتیاطی کسی را بکشد. برای مثال، در یک تصادف رانندگی که راننده با دقت کافی رانندگی نکرده و موجب مرگ فردی شود، این قتل به عنوان قتل خطایی شناخته می‌شود.

مجازات قتل خطایی:

در قتل خطایی، مجازات معمولاً پرداخت "دیه" است. در این نوع قتل، چون قصد کشتن وجود ندارد و فرد از مرگ قربانی مطلع نبوده است، قصاص اعمال نمی‌شود.

میزان دیه در قتل خطایی معمولاً کمتر از دیه در قتل عمدی است و بستگی به شرایط مختلف مانند نوع آسیب و وضعیت قانونی کشور دارد.

در برخی موارد، ممکن است فرد مجرم به مدت زمان مشخصی از زندان محکوم شود، ولی مجازات اصلی معمولاً پرداخت دیه است.

تفاوت‌ها:

قصد قتل: در قتل عمدی، قصد و اراده بر قتل وجود دارد، اما در قتل خطایی چنین قصدی وجود ندارد.

مجازات: در قتل عمدی، مجازات قصاص یا دیه (با رضایت خانواده مقتول) است، اما در قتل خطایی تنها دیه پرداخت می‌شود.

در مجموع، قتل عمدی مجازات‌های سنگ‌تری را به دنبال دارد، چرا که در این حالت فرد با قصد قبلی اقدام به قتل کرده است، در حالی که در قتل خطایی، فرد هیچ‌گونه قصد و هدفی برای کشتن نداشته

باشد.

«بنابر اینکه درمبحث قتل مباشر و معاون دو کلمه ای هستند که کاربرد بسیار بالایی دارند لازم میدانیم که ابتدائا به معنای این دو مفهوم بپردازیم»

تعریف مباشر و معاون در مبحث قتل:

۱. مباشر در قتل از منظر فقه

- تعریف: مباشر کسی است که به طور مستقیم و بی واسطه عملی را انجام میدهد که مستقیماً موجب مرگ مجنی علیه میشود.

- شرایط: - عمل او باید علت تامه مرگ باشد (مثلاً ضربه با چاقو، پرتاب سنگ، خفه کردن و...).

- در فقه امامیه، اگر مباشر بالغ، عاقل و مختار باشد، مسئولیت کامل دارد.

- مسئولیت:- در قتل عمد: مستحق قصاص (اگر اولیای دم بخواهند) یا پرداخت دیه و کفاره.

- در قتل خطایی: پرداخت دیه و کفاره (البته در برخی موارد مثل خطای محض، کفاره ساقط میشود).

مثال فقهی:

اگر شخصی با شمشیر به دیگری ضربه بزند و او را بکشد، به اجماع فقها مباشر قتل است.

۲. معاون در قتل از منظر فقه

- تعریف: معاون کسی است که بهصورت غیرمستقیم در وقوع قتل مشارکت دارد، اما خودش عمل کشنده را انجام نمیدهد.

- انواع معاونت در فقه:- تحریک (مثلاً گفتن:اگر مردی او را بکش!).

- تسهیل جرم (مثل دادن سلاح به قاتل).

- همکاری مادی (مثل نگه داشتن مجنیعلیه برای ضربه قاتل).

- شرایط مسئولیت معاون:- عمل او در وقوع قتل مؤثر باشد.

- علم و قصد داشته باشد (یعنی بداند و بخواهد که به قتل کمک کند).

- مسئولیت:- در فقه امامیه، معاون بهتنهایی قصاص نمیشود، اما ممکن است به پرداخت دیه یا تعزیر محکوم گردد.

-در برخی مذاهب اهل سنت (مثل حنفیه)، معاون اگر نقش کلیدی داشته باشد، ممکن است مجازات شدیدتری بگیرد.

مثال فقهی:

اگر کسی به دیگری بگوید: "این شخص را بکش و من پولت را میدهم" و قاتل به تحریک او مرتکب قتل شود، تحریک کننده معاون محسوب میشود.

نکات مهم فقهی:

۱. تعدد مباشران: اگر دو نفر مستقیماً در قتل مشارکت کنند (مثلاً هر دو با هم ضربه بزنند)، هر دو مباشر محسوب میشوند.

۲. معاونت بدون مباشر: اگر کسی معاونت کند اما قتل واقع نشود، در فقه معمولاً مجازات ندارد (مگر در موارد تحریک به گناه).

۳. فرق فقه و قانون: در حقوق ایران (برخی مواد قانون مجازات) ممکن است معاون مجازات شود، اما در فقه امامیه معمولاً مجازات معاون سبک تر است.

فصل اول:

الف) مشارکت دو نفردر قتل از منظر شهید اول

نظر شهید اول (شیخ محمد بن مکی عاملی) در مورد مشارکت دو یا چند نفر در قتل و احکام فقهی مرتبط با آن، به بررسی موارد زیر می‌پردازیم:

۱. تعریف مشارکت در قتل از دیدگاه شهید اول

شهید اول در «اللمعة الدمشقیة» (باب قصاص) مشارکت در قتل را اینگونه تعریف می‌کند:

- شرکت در فعل: وقتی دو یا چند نفر به‌صورت مستقیم در ارتکاب قتل نقش داشته باشند (مثلاً هر دو با سلاح به مقتول ضربه بزنند).

- شرکت در سبب: وقتی یکی مباشرت در قتل دارد و دیگری به‌صورت غیرمستقیم مشارکت می‌کند (مثلاً یکی مقتول را نگه می‌دارد و دیگری او را می‌کشد).

۲. تفصیل احکام بر اساس نوع قتل

الف) قتل عمدی با مشارکت اگر دو نفر با هم مرتکب قتل عمد شوند:

- حکم قصاص: اولیای دم می‌توانند تمام شرکا را قصاص کنند (یعنی همه را اعدام کنند).

- شرایط قصاص: اگر اولیای دم بخواهند فقط یک نفر را قصاص کنند، باید رضایت دیگر شرکا را بگیرند، زیرا

حق قصاص بین آنها مشترک است.

اگر برخی از شرکا مفقود یا فراری باشند، قصاص بقیه منوط به اثبات نقش مستقیم آنهاست.

ب) قتل شبه‌عمد یا خطایی با مشارکت: اگر قتل غیرعمدی (شبه‌عمد یا خطا) باشد:

دیه: بر عهده همه شرکا است و به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود.

- کفاره: هر یک از شرکا باید کفاره (مانند آزاد کردن برده یا روزه دو ماه متوالی) بدهند.

۳. استدلال‌های فقهی شهید اول

شهید اول برای اثبات نظر خود به منابع زیر استناد می‌کند:

الف) قرآن

- آیه «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا» (اسراء: ۳۳)

اولیای دم حق دارند علیه همه قاتلان اقدام کنند.

ب) روایات

- روایت امام صادق(ع):«إذا اشترك عشرة رجال فی قتل رجلٍ واحدٍ، فَأَدرکهم ولیُّ الدم، فله أن یقتلهم جمیعاً»* (وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۹۵).حتی اگر ده نفر در قتل مشارکت کنند، ولی‌دم می‌تواند همه را قصاص کند.

- روایت امام باقر(ع):«مَنِ اشترک فی دمٍ فَهُوَ له وَارِدٌ»* (یعنی هر کس در قتل شریک باشد، خونش هدر است).

ج) اجماع فقها

- شهید اول به اجماع فقهای امامیه اشاره می‌کند که در صورت مشارکت در قتل عمد، همه شرکا مسئولند.

۴. تفاوت‌های حالت‌های مختلف مشارکت

نوع مباشرت:مباشرت همزمان(مثلا دو نفر با چاقو بزنند)_حکم قصاص:قصاص همه شرکا جایز است_دیه:در غیر عمد دیه مشترک است

نوع مباشرت:یکی مباشرت کند و دیگری معاونت (مثلاً یکی نگه دارد، دیگری بکشد)_حکم قصاص:مباشر قصاص می‌شود، معاون در صورت نقش مؤثر _دیه: معاون تنها در دیه شریک است

نوع مشارکت:قتل با تدریج (مثلاً اولی زخمی کند، دومی بکشد)_حکم قصاص: قصاص عامل اصلی (دومی)_دیه:اولی فقط دیه جراحت را می‌پردازد.

۵. نظرات مکمل فقهای پس از شهید اول

- شهید ثانی در «شرح لمعه» تأکید می‌کند که اگر یکی از شرکا بخشیده شود، حق قصاص از دیگران ساقط نمی‌شود.

- امام خمینی(ره) در «تحریر الوسیلة» می‌گوید: اگر شریکی نقش جزئی داشته باشد (مثلاً فقط مقتول را تهدید کرده)، فقط دیه بر او واجب است.

۶. جمع‌بندی نهایی

- در قتل عمد: همه شرکا قابل قصاص‌اند، مگر اینکه اولیای دم برخی را ببخشند.

- در قتل غیرعمد: دیه بین شرکا تقسیم می‌شود.

- مستندات: آیات قرآن، روایات معصومین(ع) و اجماع فقها.

ب) مشارکت دو و سه نفر در قتل از منظر شهید ثانی

شهید ثانی (زین‌الدین بن علی العاملی، متوفای ۹۶۶ ق) در کتاب «مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام» و «روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان» به تفصیل به مسئله مشارکت در قتل پرداخته است. نظر ایشان درباره مشارکت دو یا سه نفر در قتل با استناد به منابع اصلی به شرح زیر است:

۱. مشارکت دو نفر در قتل

الف) دیدگاه شهید ثانی در قتل عمد

شهید ثانی در «مسالک الافهام» (ج۱۵، ص۲۳۴) می‌نویسد:

- اگر دو نفر با همکاری مستقیم مرتکب قتل عمد شوند (مثلاً هر دو با چاقو ضربه بزنند):

- همه شرکا قصاص می‌شوند، زیرا هر یک به عنوان مباشر قتل محسوب می‌شوند.

- اما اگر اولیای دم بخواهند فقط یکی را قصاص کنند، نیاز به رضایت شریک دیگر دارد، زیرا حق قصاص بین آنها مشاع (مشترک) است.

ب) استناد به روایات

- به روایت امام صادق(ع) استناد می‌کند که فرمود: «إذا اشترک اثنان فی قتل رجلٍ، فَأَراد أولیاء المقتول أن یقتلوا کلَّ واحدٍ منهما، فلهم ذلك»* (وسائل الشیعة، ج۲۹، ص۹۴).یعنی اولیای دم می‌توانند هر دو را قصاص کنند.

ج) حالت‌های خاص

- اگر یکی مباشر و دیگری معاون باشد (مثلاً یکی نگه دارد و دیگری بکشد):

-فقط مباشر قصاص می‌شود، مگر اینکه معاون نقش مؤثری داشته باشد (مسالک الافهام، ج۱۵، ص۲۳۵).

۲مشارکت دو نفر در قتل از منظر امام خمینی (ره)

نظر امام خمینی(ره) درباره مشارکت دو نفر در قتل در کتاب‌های فقهی ایشان به‌ویژه «تحریر الوسیلة» و «کتاب القصاص» به تفصیل بیان شده است. در ادامه، دیدگاه ایشان را با استناد به منابع اصلی و مقایسه با نظرات شهیدین (شهید اول و ثانی) بررسی می‌کنیم:

۱. حکم کلی مشارکت دو نفر در قتل از نظر امام خمینی

امام خمینی در «تحریر الوسیلة» (ج۲، کتاب القصاص، مسئله ۱) می‌نویسد:

- اگر دو نفر با همکاری یکدیگر مرتکب قتل عمد شوند، به‌گونه‌ای که عمل هر یک به تنهایی برای کشتن کافی نباشد، اما مجموع اقداماتشان موجب مرگ شود:

- هر دو نفر به عنوان شریک در قتل محسوب می‌شوند.

- اولیای دم حق دارند هر دو را قصاص کنند، یا با رضایت خود، تنها یکی را قصاص نمایند.

- اگر یکی از آن دو بخشیده شود، حق قصاص نسبت به دیگری پابرجا می‌ماند.

۲. شرایط خاص مشارکت

الف) تفاوت در نقش شرکا

امام خمینی در «کتاب القصاص» (صفحه ۲۵۶) تصریح می‌کند:

- اگر یکی از دو نفر مباشر اصلی (مثلاً ضربه نهایی را زده) و دیگری معاون (مثلاً مقتول را نگه داشته) باشد:

- فقط مباشر اصلی قصاص می‌شود، مگر اینکه معاون نقش مؤثری در وقوع قتل داشته باشد (مانند تحریک مستقیم یا تهیه سلاح).

- مثال: اگر یکی مقتول را ببندد و دیگری او را بکشد، فقط قاتل مستقیم قصاص می‌شود.

ب) حالت‌های مبهم

- اگر نقش هر دو یکسان باشد (مثلاً هر دو با چاقو ضربه بزنند و مشخص نباشد کدام ضربه کشنده بوده):

- هر دو قصاص می‌شوند، زیرا همه به اندازه کافی در قتل مشارکت داشته‌اند (تحریر الوسیلة، ج۲، مسئله ۵).

۳. مستندات فقهی امام خمینی

الف) قرآن

- آیه «وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ» (بقره: ۱۷۸) → عمومیت حق قصاص برای همه شرکا.

ب) روایات

- روایت امام صادق(ع) در وسائل الشیعة (ج۱۹، ص۹۵):

*«إذا اشترک اثنان فی قتلٍ، فلی ولیّ الدم أن یقتلهما»* → اولیای دم می‌توانند هر دو را قصاص کنند.

- روایت امام باقر(ع) در کافی (ج۷، ص۲۷۴):

*«مَن أعان علی قتلٍ فهو شریکٌ فیه»* → هر کس در قتل مشارکت کند، شریک است.

ج) اجماع

- امام خمینی به اجماع فقهای امامیه اشاره می‌کند که در قتل عمد با مشارکت، همه شرکا مسئولند مگر در موارد استثنا (تحریر الوسیلة، ج۲، ص۲۵۷).

۴. تفاوت‌های نظری امام خمینی با شهیدین

موضو.ع:بخشش یکی از شرکا_شهید اول و ثانی: حق قصاص برای دیگران باقی می‌ماند_امام خمینی: همان نظر، اما تأکید بر عدم سقوط حق بدون رضایت صریح

موضوع:نقش معاون_شهیداول وثانی: اگر مؤثر باشد، قصاص می‌شود_امام حمینی:فقط در صورت مشارکت مستقیم قصاص می‌شود

موضوع:ابهام در نقش شرکا_شهید اول و ثانی: همه قصاص می‌شوند_امام خمینی:همه قصاص می‌شوند، مگر با اثبات بی‌تقصیری یکی

۵. مثال‌های کاربردی از تحریر الوسیلة

۱. مثال ۱: دو نفر با چاقو به مقتول ضربه می‌زنند و هر دو ضربه به ظاهر کشنده است:

- حکم: هر دو قصاص می‌شوند.

۲. مثال ۲: یکی مقتول را می‌بندد و دیگری او را خفه می‌کند:

- حکم: فقط خفه‌کننده قصاص می‌شود، مگر اینکه بستن او شرط ضروری برای قتل بوده باشد.

۶. جمع‌بندی نهایی

- امام خمینی مانند شهیدین، قصاص همه شرکا را در قتل عمد جایز می‌داند، اما:

- شرایط سخت‌گیرانه‌تری برای قصاپ معاونان قائل است.

- بر عدم سقوط حق قصاص با بخشش یکی از شرکا تأکید می‌کند.

- منابع اصلی:تحریر الوسیلة (ج۲، کتاب القصاص)- کتاب القصاص (صفحات ۲۵۶-۲۶۰).

نظر امام خمینی(ره) درباره مشارکت سه نفر در قتل در منابع فقهی ایشان به ویژه «تحریر الوسیلة» و «کتاب القصاص» به تفصیل بیان شده است. در ادامه، دیدگاه ایشان را با استناد به این منابع و مقایسه با موارد دو نفره بررسی می‌کنیم:

تفاوت‌های نظری امام خمینی(ره) با شهیدین در مسئله مشارکت در قتل:

تفاوت‌های نظری امام خمینی(ره) با شهیدین (شهید اول و شهید ثانی) در مسئله مشارکت در قتل را می‌توان در چند محور کلیدی خلاصه کرد. این تفاوت‌ها عمدتاً در شرایط قصاص معاونان، تأثیر بخشش برخی شرکا و تعریف مشارکت مؤثر خود را نشان می‌دهد:

۱. تفاوت در شرایط قصاص معاونان

موضوع :معاونت غیرمستقیم_شهید اول وثانی:معاون را در صورت هرگونه مشارکت قصاص می‌کنند

امام خمینی:فقط اگر نقش مستقیم و مؤثر داشته باشد (مثل تهیه سلاح کشنده)

موضوع :مثال_شهید اول وثانی:کسی که مقتول را نگه می‌دارد قصاص می‌شود

امام خمینی:تنها اگر نگه‌داشتن شرط ضروری قتل باشد قصاص می‌شود

نکته: امام خمینی شرط تأثیر قطعی در وقوع قتل را برای معاونان الزامی می‌داند (تحریر الوسیلة، ج۲، ص۲۵۷).

۲. تأثیر بخشش برخی شرکا بر حق قصاص

موضوع:بخشش یک شریک_شهیدین:حق قصاص دیگران خودبه‌خود باقی می‌ماند_امام خمینی:نیاز به رضایت صریح اولیای دم دارد (تحریر الوسیلة، ج۲، ص۲۶۰)

موضوع:مثال_شهیدین:بخشش یکی از دو شریک، حق قصاص دیگری را ساقط نمی‌کند_امام خمینی:اگر اولیای دم هنگام بخشش، حق قصاص دیگران را صریحاً اسقاط نکنند، باقی می‌ماند

۳. تعریف مشارکت مؤثر در قتل

موضوع:ملاک مسئولیت_شهیدین: هرگونه مشارکت فی‌الجمله کافی است_امام خمینی:مشارکت باید علت تامه قتل باشد (کتاب القصاص، ص۲۵۸)

موضوع:مثال_شهیدین: سه نفر ضربه می‌زنند، همه قصاص می‌شوند حتی اگر ضربه یکی کشنده نباشد_امام خمینی:فقط اگر مجموع اقدامات علت مرگ باشد، همه قصاص می‌شوند

استثنا: امام خمینی اگر فردی نقش حاشیه‌ای (مثل فریاد زدن برای ترساندن مقتول) داشته باشد، او را مستحق تعزیر می‌داند نه قصاص.

۴. تفاوت در احکام دیه و کفاره

موضوع:تقسیم دیه در خطا_شهیدثانی:دیه را مساوی تقسیم می‌کند_امام خمینی:نسبت به تقصیر هر فرد تقسیم می‌شود (شرح لمعه، ج۲، ص۱۶۰)

موضوع:کفاره_شهیدثانی:سکوت کرده‌اند_امام خمینی:هر شریک کفاره مستقل می‌پردازد (تحریر الوسیلة، ج۲، ص۲۶۲)

۵. جدول مقایسه کلی

محور اختلاف:معیار مشارکت_شهیدین:عمومیت در مسئولیت_امام خمینی: تأکید بر نقش علّی و مستقیم

محور اختلاف:بخشش شرکا_شهیدین:حق قصاص خودبه‌خود باقی می‌ماند_امام خمینی:نیاز به رضایت صریح اولیای دم

محور اختلاف:مجازات معاونان_شهیدین:قصاص در صورت هرگونه مشارکت_امام خمینی:فقط در صورت مشارکت مؤثر

محور اختلاف:تقسیم دیه_شهیدین: تقسیم مساوی_امام خمینی:تقسیم متناسب با تقصیر

۶. مثال تطبیقی

فرضیه: سه نفر در قتل مشارکت دارند:

- الف مقتول را می‌بندد.

- ب چاقو می‌زند.

- ج فریاد می‌زند تا کسی کمک نکند.

مرجع:شهید ثانی__حکم__همه سه نفر قصاص می‌شوند (چون هر سه مشارکت داشته‌اند)

مرجع:امام خمینی__حکم__فقط ب قصاص می‌شود. الف تعزیر می‌شود و ج دیه می‌پردازد.

در نتیجه:

- سخت‌گیری بیشتر امام خمینی: ایشان با محدود کردن دایره مسئولیت قصاص به مباشران و معاونان مؤثر، از شهیدین سخت‌گیرانه‌تر عمل می‌کند.

- تأکید بر اراده اولیای دم: شرط رضایت صریح برای اسقاط حق قصاص، نوآوری امام خمینی است.

- انعطاف در مجازات معاونان: تفکیک بین تعزیر و قصاص برای معاونان جزئی، از تفاوت‌های کلیدی است.

این تفاوت‌ها ناشی از تحلیل دقیق‌تر امام خمینی از علّیت در جرم و توجه به انصاف در مجازات است. برای مطالعه بیشتر می‌توانید به تحریر الوسیلة (ج۲) و شرح لمعه (شهید ثانی) مراجعه کنید.

شهید اول (شمس‌الدین محمد بن مکی) و شهید ثانی (زین‌الدین بن علی عاملی) به عنوان فقهای بزرگ جعفری، همراه با امام خمینی(ره)، در مسئله مشارکت در قتل دیدگاه‌های مشابهی دارند که عمدتاً بر حرمت شرعی و مسئولیت کیفری مشارکت‌کنندگان تأکید می‌کنند. در عین حال، تفاوت‌های جزئی در شرایط و نحوه تحقق مشارکت وجود دارد.

نتیجه‌گیری کلی:

1. حرمت مشارکت در قتل ناحق:

- هر سه مرجع، قتل غیرمشروع (بدون مجوز شرعی مانند قصاص یا دفاع مشروع) را حرام می‌دانند و هرگونه مشارکت مستقیم یا غیرمستقیم در آن را موجب گناه و عقوبت می‌شمرند.

- امام خمینی در تحریر الوسیله تصریح می‌کند که حتی معاونت در قتل (مانند تهیه سلاح یا تحریک) اگر موجب وقوع قتل شود، شرعاً مجازات دارد.

2. تفاوت در شرایط مسئولیت:

- شهید اول و ثانی با تفصیل بیشتری به انواع مشارکت (مانند مباشرت، تسبیب، معاونت) پرداخته‌اند و معتقدند اگر فرد به‌طور مستقیم در قتل نقش داشته باشد (مانند ضارب اصلی)، قصاص بر او واجب است.

- امام خمینی نیز بر این نکته تأکید دارد، اما در موارد غیرمستقیم (مانند دستور دادن به قتل)، شرایط خاصی مانند علم به حرمت و تأثیر مستقیم عمل را برای مسئولیت شرعی لازم می‌داند.

3. مجازات دنیوی و اخروی:

- به نظر این فقها، مشارکت‌کننده در قتل ناحق، علاوه بر مجازات اخروی، در صورت تحقق شرایط (مانند علم و عمد)، مستحق قصاص یا دیه است.

- امام خمینی در مواردی مانند قتل‌های سیاسی غیرشرعی (مانند ترورهای بدون مجوز شرعی) به‌صراحت مخالفت کرده و آن را مصداق محاربه یا فساد فی‌الارض می‌دانست.

جمع‌بندی نهایی:

اگرچه بیان‌های فقهی شهیدین و امام خمینی در جزئیات متفاوت است، اما اتفاق نظر کلی بر حرمت مشارکت در قتل ناحق و لزوم مجازات مرتکبان وجود دارد. تفاوت‌ها عمدتاً در نحوه تحقق مشارکت و شرایط مسئولیت است، ولی همه آن‌ها به‌صورت قاطع از حق‌الناس و حق‌الله دفاع می‌کنند.

وجه اشتراک و افتراق شهید اول، شهید ثانی و امام خمینی در مسئله مشارکت در قتل

الف) وجوه اشتراک:

1. حرمت ذاتی قتل ناحق:

- هر سه فقیه، قتل بدون مجوز شرعی (مانند عدم وجود قصاص، دفاع مشروع یا حکم حاکم شرع) را حرام می‌دانند.

- مشارکت در چنین قتلی (اعم از مباشرت، معاونت یا تحریک) را گناه کبیره و مستوجب عقوبت دنیوی و اخروی می‌شمرند.

2. مسئولیت شرعی و کیفری:

- اگر فرد به‌طور مستقیم (مانند ضارب اصلی) یا غیرمستقیم مؤثر (مانند فرمانده یا کسی که ابزار قتل را فراهم کرده) در قتل نقش داشته باشد، به مجازات (قصاص، دیه یا تعزیر) محکوم می‌شود.

- در صورت شبهه یا اجبار، مسئولیت متفاوت است، اما اصل حرمت باقی است.

3. تأثیر قصد و علم:

- در تمام دیدگاه‌ها، علم به حرمت عمل و قصد مشارکت در جنایت، شرط تحقق مسئولیت است.

ب) وجوه افتراق:

1. تعریف مشارکت و انواع آن:

- شهید اول و ثانی با تفصیل بیشتری به اقسام مشارکت (مباشرت، تسبیب، معاونت) پرداخته‌اند و برای هریک شرایط جداگانه‌ای ذکر کرده‌اند.

- امام خمینی اگرچه همین تقسیم‌بندی‌ها را می‌پذیرد، اما در تطبیق مصادیق (مانند معاونت در قتل سیاسی) سخت‌گیرتر است و تأثیر قطعی عمل مشارکت‌کننده را شرط می‌داند.

2. مسئولیت معاون در قتل:

- شهیدین معتقدند حتی اگر معاون (مثل کسی که سلاح داده) قصد قتل نداشته باشد، اما عملش منجر به قتل شود، به‌نوعی مسئول است.

- امام خمینی در تحریر الوسیله تصریح می‌کند که معاونت زمانی مجازات دارد که با قصد مشارکت در جنایت باشد، نه صرفاً انجام یک عمل عادی.

3. قتل در حکومت اسلامی و حدود شرعی:

- شهید اول و ثانی بیشتر به موارد فردی و فقه قضایی پرداخته‌اند.

- امام خمینی با توجه به مبانی حکومت داری، مواردی مانند قتل‌های سیاسی بدون مجوز شرعی را تحت عنوان محاربه یا افساد فی‌الارض بررسی کرده و مجازات شدیدتری برای آن قائل است.

4. نقش حاکم شرع:

- امام خمینی به‌عنوان یک مرجع حکومتی، اختیارات حاکم اسلامی در تعیین مجازات را گسترده‌تر می‌دید، درحالی که شهیدین بیشتر بر فقه قضایی سنتی تمرکز داشتند.

جمع‌بندی نهایی در وجوه اشتراک و تفتراق:

- اشتراک کلیدی: همه سه فقیه، مشارکت در قتل ناحق را حرام و مستوجب مجازات می‌دانند.

- افتراق اصلی: در جزئیات تحقق مشارکت، شرایط معاونت و نحوه برخورد با قتل در چارچوب حکومت اسلامی تفاوت‌هایی وجود دارد. امام خمینی با نگاه حکومتی، سخت‌گیری بیشتری در مصادیق سیاسی و اجتماعی دارد،

منابع

1_شهید اول (محمد بن مکی)_اللمعة الدمشقیة (کتاب القصاص)چاپ‌های مختلف این کتاب، مانند نسخه انتشارات دار التراث یا دار الاسلامیه_قم_1430ق.

2_شهید اول_القواعد و الفوائد (در مباحث حدود و قصاص)1430ق.

3_شهیدثانی-الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (شرح لمعه)_مؤسسه نشراسلامی_قم_1410ق.

4_شهیدثانی_مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام ناشر بنیاد معارف اسلامی_قم_1413ق.

5_شهید ثانی_حاشیة الارشاد (تعلیقه بر ارشاد الاذهان علامه حلی)_قم_1414ق.

6_امام خمینی_تحریر الوسیلة (ج۲، کتاب القصاص)_مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی_تهران_1376ش.

7_امام خمینی_کتاب البیع (در بحث ولایت فقیه و حدود اختیارات حاکم)موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی_تهران_1376ش.

8_امام خمینی_استفتائات (جلد ۳، بخش دیات و قصاص)موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی_تهران_1392ش

9_کلینی_الکافی ناشر دارالکتب اسلامیه_تهران1363ش.

10_صاحب جواهر_جواهر الکلام ناشر موسسه دائره المعارف فقه اسلامی و مذهب اهل بیت علیهم السلام_قم1421ق.