همانطور که در اینجا توضیح دادیم، پول یک رابطهٔ بدهکاری – بستانکاری است؛ اما هر سند بدهی (IOU) لزوما، پول نیست. سند بدهی تبدیل به پول می‌شود که نزد دیگران از مقبولیت و پذیرش گسترده برخوردار باشد. در اقتصاد سند بدهی دو ناشر این ویژگی را دارد: بانک مرکزی (حاکمیت) و بانک‌های تجاری.
۱- پول بانک مرکزی (central bank money)
از سمت بدهی ترازنامه بانک مرکزی مشخص است که بانک مرکزی دو سند بدهی مخلف (در ظاهر و نه در ماهیت) منتشر می‌کند:
اسکناس و مسکوک
اسکناس و مسکوک منتشر شده، بدهی بانک مرکزی است که بخشی از آن در دست عموم مردم (اشخاص / بخش غیردولتی غیربانکی) و بخشی توسط شبکۀ بانکی (در صورت نیاز برای پرداخت به مشتریان) نگهداری می‌شود. بطور مثال در پایان بهمن سال ۱۴۰۰، به ترتیب ۷۵۲.۱ و ۹۹.۷ هزار میلیارد ریال رقم بدهی بانک مرکزی در قالب اسکناس و مسکوک به عموم مردم و شبکه بانکی بوده است.
از آنجاییکه هیچ فرد یا نهادی غیر از بخش دولتی (دولت و شرکت‌ها و مؤسسات دولتی) و شبکه بانکی (بانک‌ها و مؤسسات اعتباری) نزد بانک مرکزی حساب ندارند؛ تصور عمومی دربارهٔ پول نیز به همین اسکناس و مسکوک ختم می‌شود. اما بانک مرکزی سند بدهی دیگری بدون شکل مادی نیز دارد.
سپرده‌های بخش دولتی و سپرده بانک‌ها و مؤسسات اعتباری
نوع دوم پول بانک مرکزی، بدهی آن به بخش دولتی و بانک‌ها و مؤسسات اعتباری است (یا به تعبیر دیگر سپرده‌های بخش دولتی و بانک‌ها و مؤسسات اعتباری نزد بانک مرکزی). این پول حسابداری (یا بهتر است امروزه بگوییم پول الکترونیکی بانک مرکزی) بمنظور پرداخت‌های آسان و سریع بین شبکۀ بانکی با یکدیگر، دولت و با بانک مرکزی است؛ زیرا استفاده از پول فیزیکی بانک مرکزی (اسکناس و مسکوک) برای حجم بالایی از پرداخت‌ها بین این سه نهاد غیرممکن است.
قابل ذکر است که در ادبیات پولی، به بدهی بانک مرکزی به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، «ذخایر» نیز گفته می‌شود که به دو قسمت ذخایر قانونی و ذخایر دیداری (اضافی) تقسیم‌بندی می‌شوند. هر بانک باید در پایان یک دورهٔ مشخص (بطور مثال یک هفته) میانگین مانده حسابش نزد بانک مرکزی درصد مشخصی از سپرده‌هایش باشد (بطور مثال ۱۰ درصد) که به آن ذخایر قانونی گفته می‌شود (بانک باید به اندازه ۱۰ درصد سپرده‌هایش، پول الکترونیکی بانک مرکزی را ذخیره بگیرد و نه ۱۰ درصد از سپرده‌های خودش). ذخایر اضافی یا دیداری نیز عمدتاْ برای پرداخت‌ها و تسویهٔ حساب بین بانک‌ها و بانک مرکزی استفاده می‌گردد.
در ادبیات پولی، مجموع این دو سند بدهی بانک مرکزی به سه بخش غیردولتی غیربانکی، بخش دولتی و بانک‌ها و مؤسسات اعتباری با نام‌های پایه‌پولی یا پول پرقدرت شناخته می‌شوند.
قابل ذکر است که این دو سند بدهی بانک مرکزی یعنی اسکناس و مسکوک و ذخایر به لحاظ مقبولیت و درجه اعتبار تفاوتی با یکدیگر ندارند. بطوریکه یک بانک بر حسب نیازش می‌تواند هر مقدار از ذخایر اضافی خود نزد بانک مرکزی را با نرخ یک به یکی با اسکناس و مسکوک تبدیل کند (یا برعکس). در نتیجه منظور از «پول‌های» بانک مرکزی، نوع فیزیکی و الکترونیکی آن است و نه تفاوت در درجه مقبولیت آنها (هر دوی آنها ثبت حسابداری است که یکی شکل مادی دارد و دیگری خیر).
۲- پول‌های بانک‌های تجاری (bank money)
اگر به ترازنامه هر بانک نگاهی بیاندازیم، خواهیم دید که سپرده‌های هر بانک در سمت بدهی‌های بانک قرار می‌گیرد. سپرده‌ها در واقع ثبت حسابداری از بدهی هر بانک به عموم مردم است. البته بخش دولتی هم برای برخی امور نزد شبکه بانکی حساب دارد اما به دلیل سهم اندکش از کل سپرده‌ها، میتوان آن را نادیده گرفت.
در سال‌های دور در بسیاری از کشورها (بطور مثال در قرن نوزدهم در امریکا[۳]) و از جمله ایران (در سال‌های بعد از جنگ و تا قبل از پیدایش بانک‌های خصوصی) بانک‌ها میتوانستند همانند بانک مرکزی، اسکناس‌های خودشان را منتشر کنند.
البته تفاوت ماهوی میان انتشار سپرده بانکی و اسکناس بانکی وجود ندارد. هر دو بدهی بانکی به شکل ثبت دفتری هستند با این تفاوت که دومی این رابطه بدهکاری – بستانکاری را در تکه‌ای کاغذ نمایش می‌دهد که می‌تواند دست به دست هم شود. تفاوت مهم میان آن دو در واقع تفاوت بین عملکرد بیشتر اسکناس است. به عبارت دیگر برخلاف سپرده‌ها، اسکناس‌های بانکی بیشتر در چرخۀ اقتصادی باقی می‌مانند و توانایی بانک به بازخرید آن بطور مداوم مورد آزمون قرار نمی‌گیرد. پس از منظور از «پول‌های» بانک‌های تجاری، بدهی یا سپرده هر بانک است که برای ما عموم مردم همانند بدهی بانک مرکزی، پول تلقی می‌شوند.
منابع
Jordan, T. (2018) How money is created by the central bank and the banking system, Speech by Thomas Jordan, Governor of the Swiss National Bank, 16th January 2018.
McLeay, M., Radia, A., & Thomas, R. (2014). Money creation in the modern economy. Bank of England Quarterly Bulletin, Q1.
McLeay, M., Radia, A., & Thomas, R. (2014). Money in the modern economy: an introduction. Bank of England Quarterly Bulletin, Q1.
