همانطور که در این نوشته اشاره کردم، سیستم پولی امروزی ماهیتاً یک سیستم ترکیبی است که هم شامل پول عمومی یا پول بانک مرکزی (سپرده بخش دولتی، ذخایر و اسکناس و مسکوک) و هم پول‌های بانک‌های تجاری (سپرده‌های بانکی) می‌شود.
مشخصهٔ بسیار مهم دیگر سیستم پولی این است که بر خلاف بازار کالاها و خدمات، سیستم پولی یک سیستم ترتیباتی است. انواع مختلف اسناد بدهی (پول‌ها) بر حسب درجۀ مقبولیتشان در یک هرم بدهی (پولی) قرار می‌گیرند. از این رو، استفاده از تحلیل متداول عرضه و تقاضا در اقتصاد پولی نادرست است زیرا تحلیل مذکور ترتیبات پولی را نادیده می‌گیرد. ترتیبات پولی بیانگر ۴ ویژگی مهم در سیستم پولی است:
۱- در ترتیبات پولی، پول عمومی یا بانک مرکزی، پول برتر است، زیرا وسیله تسویه نهایی است. سپرده‌ها تعهدات بانکها به پرداخت پول عمومی در صورت تقاضا هستند و بدهی‌های بخش غیردولتی غیربانکی نیز تعهداتی به پرداخت پول عمومی (اسکناس و مسکوک) و غالباً پول بانکی(سپرده‌ها) در آینده است.
۲- هیچ‌یک از سطوح در ترتیبات پولی، به جز بانک مرکزی یا دولت، قادر به تسویهٔ بدهی خود با انتشار بدهی جدیدی نیستند بلکه برای تسویهٔ بدهی خود در همان سطح و با سطوح بالاتر، نیازمند سند بدهی معتبرتری (سند بدهی بالاتر از سطح خود در هرم پولی) هستند. بنابراین در پرداخت‌های داخلی، بانکها برای تسویهٔ یا انجام پرداخت‌هایی با یکدیگر و با سطح بالاتر خود یعنی بانک مرکزی (یا دولت)، از بدهی بانک مرکزی (ذخایر) و بخش غیردولتی غیربانکی نیز برای پرداخت یا تسویه با یکدیگر و دو سطح بالاتر از خود باید از بدهی بانک مرکزی (اسکناس و مسکوک) و غالباً بدهی‌های بانکها (سپرده‌ها) استفاده کند. بنابراین میتوان گفت در این سیستم، بدهی‌های هر سطح، بدهی‌های سطوح بالاتر را اهرم می‌کند. به این معنا، هرم پولی داخلی مبتنی بر اهرم کردن بدهی‌های (IOUs) بانک مرکزی است. کل سیستم بانکداری را میتوان معاوضه بین همه این بدهی‌ها دانست.
۳- مشخصهٔ سوم این است که مردم تمایز میان پول بانک مرکزی و بانکی را متوجه نمی‌شوند به دلیل آنکه پول‌های بانکی با یکدیگر و با پول بانک مرکزی با نرخ یک به یک ثابتی معاوضه می‌گردند. از این رو سیستم پولی یک سیستم ترکیبی است که پشت نرخ یک به یک ثابتی مخفی شده است. درحالی‌که نرخ مذکور، هستۀ سیستم پرداخت‌ها را شکل می‌دهد اما از سوی دیگر ثابت نگه‌داشتن آن نیز ریسک بالایی را به سیستم پولی و بانک مرکزی تحمیل می‌کند. برای امنیت و کارایی سیستم پولی-مالی، بانک‌های مرکزی سیاست‌هایی را (از جمله انعطاف‌پذیری پایه پولی) برای تبدیل‌پذیری یک به یک پول‌های بانک‌های تجاری با یکدیگر و همچنین با پول بانک مرکزی (و برعکس) دنبال می‌کنند. بدین طریق یکپارچگی و واحد بودن پول رایج حفظ و عموم مردم می‌توانند این اشکال مختلف پول را در هنگام پرداخت‌هایشان مورد استفاده قرار دهند.
۴- تمایز میان پول (ابزار پرداخت و تسویهٔ نهایی) و اعتبار (تعهد به پرداخت یا وسیله به تأخیر انداختن تسویه نهایی) بستگی به سطح هرم پولی دارد. از منظر بخش غیردولتی غیربانکی، بدهی‌های بانکها (سپرده‌ها) همانند بدهی بانک مرکزی (اسکناس و مسکوک)، پول و ابزار نهایی برای تسویه انگاشته می‌شود ولی از منظر شبکۀ بانکی، تنها بدهی بانک مرکزی (ذخایر و اسکناس و مسکوک) به‌عنوان پول و ابزار نهایی تسویه محسوب می‌شود. بنابراین آنچه که در متون اقتصادی به‌عنوان نقدینگی (M2) بیان می‌شود، مجموع بدهی‌های دو سطح بالاتر (بانک مرکزی و شبکۀ بانکی) به بخش غیردولتی غیربانکی است. این در حالی است که نقدینگی شبکۀ بانکی، صرفاً شامل بدهی‌های بانک مرکزی به آن می‌شود:
نقدینگی شبکۀ بانکی =
بدهی‌های بانک مرکزی به بانکها (ذخایر + اسکناس و مسکوک نزد بانکها)
نقدینگی بخش غیردولتی غیربانکی(M2) =
بدهی‌های دولت به بخش غیردولتی غیر بانکی (اسکناس و مسکوک نزد اشخاص)+ بدهی‌های شبکۀ بانکی به بخش غیربانکی غیربانکی (سپرده‌ها).
منابع
Bell, S. (1998). The hierarchy of money. The Jerome Levy Economics Institute WP, (231).
Wray, L. R. (2015). Modern money theory: A primer on macroeconomics for sovereign monetary systems. Springer.
BIS, C. (2003). The Role of Central Bank Money in Payment Systems. BIS, CPSS num, 55.
