در ادامه بخش نخست، بخش دوم و پایانی نوشته‌ی پروفسور حسابی با عنوان «توانایی زبان فارسی» در بیان برتری‌های زبان فارسی بر زبان عربی بخصوص برای بیان مطالب علمی ارائه می‌گردد:
یک اشکال که در فراگرفتن این نوع زبان [زبان‌های سامی از جمله زبان عربی] وجود دارد این است که برای تسلط یافتن به آن باید دست‌کم ۲۵ هزار ریشه را از بر داشت و این کار برای همه مقدور نیست حتی برای اهل آن زبان، چه رسد به کسانی که به آن زبان بیگانه هستند.
اکنون اگر تعداد کلمات لازم از آن دو میلیون [که در بخش اول نوشته توضیح داده شد] بگذرد دیگر در ساختمان این زبان [زبان عربی] راهی برای ادای یک معنی نوین وجود ندارد مگر اینکه معنی تازه را با یک جمله ادا کنند. به این علت است که در فرهنگ‌های لغت از یک زبان اروپایی به زبان عربی می‌بینیم که معنی عده زیادی از کلمات به وسیله یک جمله بیان شده است نه به وسیله یک کلمه. مثلا Confrontation که در فارسی آن را می‌شود به «روبرویی» ادا کرد در فرهنگ‌های فرانسه به عربی، یا انگلیسی به عربی چنین ترجمه شده است:
"جعل الشهود و جاهاٌ و المقابله بین اقوالهم" و کلمه permeability که می‌توان آن را در فارسی با کلمه «تراوایی» بیان کرد در فرهنگ‌های عربی چنین ترجمه شده است: "امکان قابلیه الترشح".
اشکال دیگر در این نوع زبان‌ها این است که چون تعداد کلمات کمتر از تعداد معانی مورد لزوم است و باید تعداد زیادتر معانی میان تعداد کمتر کلمات تقسیم شود، پس به هر کلمه‌ای چند معنی تحمیل می‌شود [دقیقا برخلاف این نظر که می‌گوید: "زبان عربی از وسیع‌ترین زبان‌ها در لغت و اصطلاح است"] در صورتی که شرط اصلی یک زبان علمی این است که هر کلمه دلالت فقط به یک معنی بکند تا هیچ گونه ابهامی در فهمیدن مطلب علمی باقی نماند.
به طوری که یکی از استادان دانشمند دانشگاه اظهار می‌کردند در یکی از مجله‌های خارجی خوانده‌اند که در برابر کلمات بی‌شمار علمی که در رشته‌های مختلف وجود دارد آکادمی مصر که در تنگنای موانع بالا واقع شده است چنین نظر داده است که باید از بکار بردن قواعد زبان عربی در مورد کلمات علمی صرف نظر کرد و از قواعد زبان‌های هند و اروپایی استفاده کرد. مثلا در مورد cephalopode که به جانوران نرم‌تنی مانند octopus گفته می‌شود که سروپای آنها به هم متصلند که در فارسی به آنها «سرپاوران» گفته شده است [به آنها در فارسی «سرپایان» نیز گفته می‌شود] بالاخره کلمه "راس رجلی" را پیشنهاد کردند که این ترکیب به هیچ وجه عربی نیست. برای خود کلمه mollusque که در فارسی «نرم‌تنان» گفته می‌شود در عربی یک جمله به کار می‌رود: "حیوان عادم الفقار".
قسمت دوم صحبت ما مربوط به ساختمان زبان‌های هند و اروپایی [که زبان فارسی یکی از آنهاست] می‌باشد. می‌خواهیم ببینیم چگونه در این زبان‌ها می‌شود تعداد بسیار زیاد واژه‌های علمی را به آسانی ساخت.
زبان‌های هند و اروپایی دارای شمار کمی ریشه در حدود ۱۵۰۰ عدد می‌باشند و دارای تقریبا ۲۵۰ پیشوند (prefixe) و حدود ۶۰۰ پسوند (suffixe) هستند که با اضافه کردن آنها به اصل ریشه می‌توان واژه‌های دیگری ساخت. مثلا از ریشه «رو» می‌توان واژه‌های «پیشرو» و «پیشرفت» را با پیشوند «پیش» و واژه‌های «روند» و «رفتار» و «روش» را پسوندهای «اند» و «ال» و «آر» و «اش» ساخت. در این مثال ملاحظه می‌کنیم که ریشه «رو» به دو شکل آمده است یکی «رو» دیگری «رف».
با فرض اینکه از این تغییر شکل ریشه‌ها صرف‌نظر کنیم و تعداد ریشه‌ها را همان ۱۵۰۰ بگیریم ترکیب آنها با ۲۵۰ پیشوند تعداد ۳۷۵,۰۰۰ = ۲۵۰ × ۱۵۰۰ واژه بدست می‌دهد.
اینک هرکدام از واژه‌هایی را که به این ترتیب بدست آمده است می‌توان با یک پسوند ترکیب کرد مثلا از واژه «خود گذشته» که از پیشوند «خود» و ریشه «گذشت» درست شده است می‌توان واژه «خود گذشتگی» را با افزودن پسوند «گی» بدست آورد. هرگاه ۳۷۵۰۰۰ واژه‌ای که از ترکیب ۱۵۰۰ ریشه با ۲۵۰ پیشوند بدست آمده است با ۶۰۰ پسوند ترکیب کنیم تعداد واژه‌هایی که بدست می‌آید می‌شود:
۲۲۵,۰۰۰,۰۰۰ = ۶۰۰ × ۳۷۵۰۰۰
باید نیز واژه‌هایی که از ترکیب ریشه‌ها با پسوندهای تنها بدست می‌آید حساب کرد که می‌شود:
۹۰۰,۰۰۰ = ۶۰۰ × ۱۵۰۰ پس جمع واژه‌هایی که فقط از ترکیب ریشه‌ها با پیشوندها و پسوندها به دست می‌آید می‌شود:
۹۰۰۰۰۰ + ۳۷۵۰۰۰ + ۲۲۵۰۰۰۰۰۰ = ۲۲۶,۲۷۵,۰۰۰
یعنی بیش از ۲۲۶ میلیون واژه [مقایسه کنید با حداکثر ۲ میلیون واژه در زبان عربی که در بخش نخست این نوشته محاسبه شده بود].
در این محاسبه فقط ترکیب ریشه‌ها را با پیشوندها و پسوندها در نظر گرفتیم آن هم فقط با یکی از تلفظ‌های هر ریشه، ولی ترکیب‌های دیگری نیز هست مثل ترکیب اسم با فعل (مانند پیاده رو) و اسم با اسم (مانند خردپیشه) و اسم با صفت (مانند روشن‌دل) و فعل با صفت (خوش‌خرام) و فعل با فعل (گفتگو) و ترکیب‌های بسیار دیگر در نظر گرفته نشده و اگر همه ترکیب‌های ممکن را در زبان‌های هند و اروپایی بخواهیم بشمار بیاوریم، تعداد واژه‌هایی که ممکن است وجود داشته باشد مرز معینی ندارد. و نکته قابل توجه این است که برای فهمیدن این میلیون‌ها واژه فقط نیاز به فرا گرفتن ۱۵۰۰ ریشه و ۸۵۰ پیشوند و پسوند داریم در صورتی که دیدیم که در یک زبان سامی برای فهمیدن دو میلیون واژه باید دست کم ۲۵۰۰۰ ریشه از بر داشت و قواعد پیچیده صرف افعال و اشتقاق را نیز فرا گرفت و در ذهن نگاه داشت.
اساس توانایی زبان‌های هند و اروپایی در یافتن واژه‌های علمی و بیان معانی همان است که شرح داده شد. زبان فارسی یکی از زبان‌های هند و اروپایی است و دارای همان ریشه‌ها و همان پیشوندها و پسوندهاست. تلفظ حروف در زبان‌های مختلف هند و اروپایی متفاوت است ولی این تفاوت‌ها طبق یک روالی پیدا شده است که در جدول ذیل که مربوط به تغییر تلفظ یک حرف در چند زبان است نشان داده شده است:
توانایی‌هایی که در هر زبان اروپایی وجود دارد مانند یونانی و لاتین و آلمانی و فرانسه و انگلیسی در زبان فارسی نیز همان توانایی وجود دارد. روش علمی در این زبان‌ها مطالعه شده و آماده است و برای زبان فارسی به کار بردن آن بسیار آسان است. برای برگزیدن یک واژه علمی در زبان فارسی فقط باید واژه‌ای را که در یکی از شاخه‌های زبان‌های هند و اروپایی وجود دارد با شاخه فارسی مقایسه کنیم و با آن هماهنگ سازیم.
کسانی که بیم آن را دارند که اگر کلمه‌های فارسی را به جای کلمه‌های خارجی برگزینیم زبان فارسی زیان خواهد دید باید توجه داشته باشند که اگر بنشینیم و دست روی دست بگذاریم سیل کلمه‌های خارجی در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها و مراکز اقتصادی و اداری و حتی در دانشگاه‌ها که بعضی از آنها افتخار می‌کنند که منحصرا زبان خارجی را به کار می‌برند جاری خواهد شد و خدای ناکرده در زادگاه فردوسی و سعدی و حافظ و نظامی و مولوی افتخار خواهند کرد که زبان فارسی را کنار گداشته به زبان بیگانه سخن گویند.
منبع: بنیاد پروفسور حسابی
★ میشه دید ولی نمیشه صداشو در آورد!: سال‌ها پیش مجله گل آقا... ۴ سال پیش خواندن ۱ دقیقه
★ پدرم استاد هدفگیری با شیشه خالی ویسکی بود: وقتی جوانی بیست ساله هستی فکر می‌کنی اگر پدرت به آروزهایش نرسیده لابد بی‌عرضه بوده... ۴ سال پیش خواندن ۵ دقیقه
⭐️ فیلم مستند: ماک ایران، رویایی که مصادره شد: این مستند از روزهای تاسیس شرکت ایران‌ناسیونال هم عقب‌تر می‌رود و به ماجرای شکل‌گیری کارخانه ایران کاوه می‌پردازد… ۴ سال پیش خواندن ۲ دقیقه
★ بانک گرامین، بانک فقرا: سخت است اما بانکداری را تصوی کنید که برنده جایزه صلح نوبل شده است... ۴ سال پیش خواندن ۵ دقیقه
★ فکولته دانشکده شد، سیب زمینی پوتیتو!: آن زمان دکتر عباس اقبال نوشت: «چه کسی باور می‌کند به جای فکولته و یونیورسیته روزی مردم بگویند دانشکده و دانشگاه؟» نتیجه اما چه شد؟ ۴ سال پیش خواندن ۱۱ دقیقه
