بنام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین
آنانکه سالها با وعظهای پرشور امام، در درنگ و شتاب زندگی مادی سر به سوی آسمان می افراختند و گرد افلاک پر می کشیدند و جهان مادی را خوار و بی مقدار می بیوسیدند هرگز گمان نداشتند که شور و ازل و شعر و غزل امام یک روز از پشت آرامش و وقار پیرانه و تسلیم و رضای درویشانه اش پدیدار خواهد شد و یکی از رازهای تاثیر کلام امام ـ گذشته از علم و ایمان و اخلاص ـ روزی در میدان شعر و ادب با فیروزی تمام عرضه شود و دیوان و دفتری از قول و غزلش در آفاق ادب پرتو افکند. این بعد از ابعاد وجودی حضرت امام ناشناخته و نابیوسیده بود، گرچه بارها در لابلای کلام آتشین و نامه های دلنوازش بارقه شعری قوی و شمی نیرومند احساس می شد و سخن شناسان مایه وری سخنش را می سختند و زبان اعتراف به هنرهای بلاغی و ادبی او می گشودند ولی وسعت و بشکوهی این بعد چنانکه یاد شد نامکشوف بود.
انتشار غزل «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» یکباره همه دلهای شعر جوی و ادب پژوه را بدین مایه بلند پایه حضرت امام متوجه ساخت و استادان شعر را مسلم گردید که سخنی چنین پرشور و آهنگین ممارست دیرینه سال و مرانی کهن داشته تا اینچنین کاخ نظمی برافراشته است.
از هر سو نقادان و وصافان شعر و سخن شناسان عیارسنج به داوری نشستند و از شکفتگی شگفت زای این بعد از کمالات امام در حیرت افزودند.
یکی از صدها پژوهش و اظهار نظری که در آثار امام پدیدار شد همین پژوهش در بُعد ادبی آثار حضرت امام (ره) است تألیف جناب آقای محمدرضا اسدی که اینک به حلیه طبع آراسته می شود و از حقیر بی مایه در داوری این اثر بلند پایه خواسته شد که مقدمه ای بیارم و اندکی از آنچه در این اثر از آن سخن رفته دیباچه ای بیارایم ولو که ران ملخی با بضاعت مزجاه خویش پیش عزیز مصر و سلیمان سخن شناسان پیشکش دارم: در این کتاب خواننده با سرودی که از جان برخاسته و سروری روحانی که خاطرش را می نوازد روبروست و این تسلا و دلنوازی آنجا که اشعار امام نقد و موشکافی می شود قابل ادراک است. نخست مقدمه ای در زندگی و آثار و اساتید امام و آنگاه سخنی در سبک شعری شامل واژه ها و مضامین و ترکیبات و لحن انتقادی و تعابیر ابداعی آن بزرگ می یابد سپس قالبهای شعری از مسمط و ترجیع بند و قصیده و غزل قطعه و رباعی و تک بیتی و گونه های آرایه های ادبی از معانی و بیان و بدیع و عروض تحلیل می شود آنگاه نمونه هایی از گونه های اشعار مورد مداقه و در معرض داوری قرار می گیرد و از آن پس آثار نثری و مختصات نگارشی آن از تکرار و استفهام و حصر و قصر و دگر ملاحظات شکافته می شود و بخشی جداگانه ویژه نمایش تاثیری است که آثار امام در ادب معاصر داشته است و نویسنده این معانی و موضوعات را تا وسع توان خویش به قلم آورده و مآخذ را همه نشان داده است.
و اینک گوشه هایی دلکش از آثار امام را بعنوان نمونه در این مقال می آورم تا مگر از یکسو پریشیدگی کلام خود را با دلنوازی شعر حضرت امام بپیرایم و از دگر سو خواننده مشتاق را با اوراقی از این تألیف آشنایی دهم.
از شگفتیهای حیات امام اینکه در غزلی درست سه ماه پیش از ارتحال مژده دیدار معشوق ازلی را در ضمن غزلی بدین سان می دهد
وعده دیدار نزدیک است یاران مژده باد روز وصلش می رسد ایام هجران می رود
و ما این غزل را در صفحه ۸ملاحظه می کنیم
خصیصه بارز شعر امام بارقه چشمگیر و خیره کننده آیات قرآنی و مفاهیم ژرف کلام الهی است که گاه در تک تک بیتها و حتی مصراعهای شعرش بر می تابد. بعنوان نمونه به این بیت بنگرید که چگونه در مصراع نخستین آیه شریفه «علم آدم الاسماء کلها» و در مصراع دوم آیه «دنی فتدلی و كان قاب قوسین او ادنی» جلوه می کند:
گر تو آدم زاده هستی علم الاسماء چه شد قاب قوسینت کجا رفته است و آوادنی چه شد.
ص ۳۲
و برخی آیات در مواضع گونه گون شعر امام را روشنی داده است چنانکه آیه ۱۷۲ سوره اعراف: «و اذ اخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى شهدنا ان تقولوا يوم القيمة انا كنا عن هذا غافلین» که در ابیات زیر تجلی کرده است:
عشق جانان ریشه دارد در دل از روز الست عشق را انجام نبود چون و را آغاز نیست
این پریشان حالی از جام بلی نوشیده ام این بلی تا وصل دلبر بی بلا دمساز نیست
ص ۳۲
هشیاری من بگیر و مستم بنما سرمست زیاده الستم بنما
ص ۳۳
و این مایه وری شعر امام از آیات قرآنی آنجا که با تعابیر شاعران پیشین مثل حافظ در می آمیزد پختگی و سختگی شعر امام را به اوج می رساند به علاوه درجه ابتکار در کار شاعری آشکار می شود چنانکه در بیت:
طی شد شب هجر و مطلع فجر نشد یا را دل مرده تشنه پاسخ تست
ص ۳۶
از یکسو آیه «سلام هی حتی مطلع الفجر» و از دگر سو بیت معروف حافظ را فرایاد می آورد:
شب قدر است و طی شد نامه هجر سلام فيه حتى مطلع الفجر
در انواع شعری سبکهای اصیل شعر فارسی دوشادوش نوجویی و ابتکار همراه است چنانکه در ترکیب بندی که در توصیف بهاران و مدیح امام عصر (عج) و تخلص به نام آیة الله حاج شیخ عبد الكريم حائری (ره) به مطلع زیر دارد:
مژده فروردین ز نو بنمود گیتی را مسخر جیشش از مغرب زمین بگرفت تا مشرق سراسر
ص ۵۰
که خود نموداری از بهترین نمونه های ترکیب بند است از آوردن تعابیر و واژه های نوین نیز خودداری نکرده اند و به عنوان نمونه واژه هایی همچون موزیک، ملیون، ناپلئون، شلیک و بمباردمان در آن ملاحظه می شود:
داد از امر قضا بر رعد غران حکم موزیک زان سپس دادی بر آن غژمان سپه فرمان شلیک
ص۵۱
هم به خاک تیره از گردون دوصد ملیون بریزد زهره قیصر شکافد قلب ناپلئون بریزد
ص ۵۱
از شلیک لشکری بر خاک تیره خون بریزد قلبها سوراخ و اندر صفحه هامون بریزد
ص ۵۱
آرایه های ادبی شعر امام در عین بی تکلفی و روانی حکایت از انس مدید آن بزرگ با آثار پیشین
ادب فارسی دارد؛ آرایه هایی نادر همچون رد العجز الى الصدر و سیاقت و تنسیق اعداد، گاه در یک
بیت به روانی تمام جاری است:
مصدر هر هشت گردون مبدأ هر هفت اختر خالق هر شش جهت نور دل هر پنج مصدر
ص ۷۵
بهره گیری امام را از ساختار و مضامین شعری شاعران بزرگ به ویژه حافظ و مولوی می توان از ویژگیهای شعری او شمرد و این معنی را از ص ۱۱۳ تا ۱۴۰ این کتاب می توان دریافت. نمونه را این بیت حافظ:
از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت یک چند نیز صحبت معشوق و می کنم
در ابیات متعددی از امام تداعی می شود با خصوصیات کلام امام:
از درس و بحث مدرسه ام حاصلی نشد کی می توان رسید به دریا از این سراب
*****
از قیل و قال مدرسه ام حاصلی نشد جز حرف دلخراش پس از آن همه خروش
*****
شیخ را گو که در مدرسه بربند که من زین همه قال و مقال تو به جان آمده ام
ص ۱۱۳
چنانکه یاد شد خامه و دفتر و نثر و نگارش امام نیز لبریز از ملاحظات ادبی و بلاغت و شیوایی است و این چیزی است که از ص ۱۴۷ به بعد این کتاب بدان می پردازد و در این اوراق به ارائه نمونه های نگارشی و پژوهش در نکات ادبی آن پرداخته می شود. در این زمینه نیز بکارگیری فنون و صنایع بدیعی کلام او را هرگز از پیرایه روانی ساقط نکرده است به عنوان مثال تعبیر «نفتخوار مفتخوار» این جناس زیبا نه چیزی است که در این جمله امام روانی را بزداید:
«جنایتکارهای خارجی، نفتخوارهای مفتخوار دست بردار نیستند.»
ص ۱۴۷
همین خصیصه در عبارات زیر به خوبی تجلی می کند که در آن سطری با شطری به زیبایی امکان تجلی یافته است:
«این جانب که نفسهای آخر عمر را می کشم به حسب وظیفه سطری از آنچه در حفظ و بقاء این وديعه الهی دخالت دارد و شطری از موانع و خطرهایی که آنرا تهدید می کنند...»
ص ۱۶۹
دیدگاه دیگری که در این مقال بدان اشاره می کنم پرتو تاثیر نام و سیره امام در شعر معاصر است و گفتار و کردار و سجایای امام در آئینه گسترده ای از شعر معاصر منعکس است و در پایان مقال این فروغ تأثیر را در شعر شهریار می آورم:
تو آن سروی که چون سر برکنی سرها بیارایی وگر سرور شوی آیین سرورها بیارایی
به نقاش ازل مانی که با نقش جهان آرا چمنها با گل و سرو و صنوبرها بیارایی
به روزنهای چشم و دل همه نور و جمال تست به هر روزن تو منظوری و منظرها بیارایی
تهران، ۱۳ آبان ۱۳۷۳، جلیل تجلیل
