هیجان خواهی که آن را با اصطلاح Sensation seeking می شناسند؛ یکی از سرفصل های مهم در روانشناسی شخصیت به حساب می آید. بررسی هیجان خواهی می تواند اطلاعات مهمی در خصوص طیف درون گرایی – برون گرایی، سلایق و علایق شخصی، نگرش، عقاید و دیگر ویژگی های شخصیتی در اختیار ما قرار بدهد. در طول تاریخ افراد بسیاری نظریه های هیجان خواهی را مطرح کرده و روی آن بررسی انجام داده‌اند اما در نهایت این نظریه به اسم ماروین زاکرمن شناخته می شود. در ادامه این متن قصد داریم ضمن بررسی تاریخچه شکل گیری این نظریه، اطلاعات و جزئیات دقیق تری را نیز در اختیارتان قرار دهیم.
در ابتدا هیجان خواهی به عنوان یکی از ابعاد شخصیت توسط آیزنگ مطرح شد. آیزنگ این ویژگی را مختص افراد برون گرا معرفی کرد. در سال 1979 توجه ماروین زاکرمن (Marvin Zuckerman) به این نظریه جلب شد و طی تحقیقات بیشتر هیجان خواهی را تحت عنوان نیاز وافر به کسب تجربیات و احساسات مختلف، پیچیده، تکرار نشدنی و خاص و همچنین تمایل زیاد به ماجراجویی های خطرناک و پر ریسک؛ تعریف نمود. به طور خلاصه باید گفت هیجان خواهی زاکرمن بررسی می کند که هر فرد برای تجربه هیجان، ریسک، خطر و احساسات جدید تمایل دارد و از همه مهم تر اقدام می کند. افرادی که صفت هیجان خواهی درون آن ها پررنگ است نسبت به دیگران برای انجام رفتار های پرخطر و هیجان انگیز از جمله ورزش های خشن و رزمی، روابط جنسی، کوهنوردی و طبیعت گردی، سقوط آزاد، بازی های کامپیوتری، مصرف مواد، به کار بردن خشونت و موارد مشابه مستعدتر هستند.
زاکرمن تواست تحقیقات خود در این زمینه را طی سال 1992 وارد عرصه زیست شناختی نیز کند. طبق بررسی های این شخص، فعالیت مونو آمین اکسیداز (MAO) در پلاکت های خون به هیجان خواهی مرتبط است. این بخش از نظریه هیجان خواهی با توجه به تاثیر مونو آمین اکسیداز بر رفتار های ضد اجتماعی، مصرف الکل و مواد مخدر، کج رفتاری و سیگار کشیدن اثبات شده است.
همانطور که پیش تر به آن اشاره کردیم، هیجان خواهی مولفه ای است که در افراد با شخصیت های برون گرا بیشتر دیده می شود. ممکن است برایتان این سوال پیش بیاید که چرا این طور است. باید گفت بر اساس تحقیقات و تحلیل های ارائه شده توسط زاکرمن، افراد برون گرا سطح برانگیختگی مغزی بیشتری نسبت به افراد درون گرا دارند. به واسطه این برانگیختگی بیشتر افراد برون گرا همواره به دنبال تجربه احساسات و تجربیات بیشتر هستند تا بتوانند نیاز مغر خود را تامین نمایند.
خوب است بدانید که آیزنگ به عنوان اولین مطرح کننده نظریه هیجان خواهی نیز عقیده ای مشابه زاکرمن داشت. بنا به عقیده او برون گرایی و به دنبال آن هیجان خواهی از طریق ژن ها به نسل های بعدی منتقل می شوند. با توجه به این توضیح باید گفت هیجان خواهی آیزنگ معتقد است که مولفه وراثتی قدرتمندی پشت هیجان خواهی وجود دارد.
ماروین زاکرمن به خاطر اینکه به تواند به تحقیقات و نظریه خود جنبه ای علمی، قابل بررسی و اتکا بدهد، آزمونی حاوی 40 پرسش طراحی نمود. این آزمون با عنوان مقیاس هیجان خواهی یا (SSS) شناخته می شود. به کمک این آزمون و استفاده از روش تحلیل عاملی، 4 مولفه هیجان خواهی در هر فرد، مشخص شده و بررسی می گردد. این 4 مولفه به شرح زیر هستند:
این مولفه بررسی می کند که افراد تا چه اندازه برای انجام فعالیت های بدنی که سرعت، خطر، تازگی و سرپیچی از قوانین طبیعت مانند جاذبه را به دنبال دارند؛ مشتاق هستند. فعالیت هایی مانند غواصی، سقوط آزاد، چتر بازی، مسابقات رانندگی و... در این دسته از فعالیت های بدنی جای می گیرند.
تجربه جویی به معنای این است که فرد تا چه اندازه نسبت به انجام فعالیت های جدید، احساسات نو و خلاصه هر چیزی که تاکنون آن را نداشته است، پذیرا است. تجربه جویی می تواند از طرق مختلف مانند مسافرت، موسیقی و انواع رشته های هنری، انتخاب سبک زندگی جدید و... اتفاق بیوفتد. افرادی که تجربه جویی بالایی دارند یا اصطلاحا نسبت به تجربیات جدید پذیرا هستند اغلب با مسیری متفاوت با اکثریت جامعه انتخاب می کنند و با جماعت ناهمرنگند.
این مولفه به سادگی صفتی تحت عنوان رها بودن را مشخص می کند. افراد هیجان خواه خود را از قوانین، آداب و رسوم رها کرده اند و خارج از چهارچوب هایی که توسط عرف مشخص شده اند رفتار می کنند. به بیان دیگر موارد و رفتار هایی که در یک جامعه توسط قانون، شریعت، فرهنگ و... منع شده اند برای افراد هیجان خواه هیچ بازداری ندارند بلکه آنها را تحریک به تجربه می کنند. برای مثال در جامعه ای که مصرف الکل ممنوع است یا رفتاری ناپسند به حساب می آید، افراد هیجان خواه میل بیشتری برای مصرف الکل خواهند داشت.
درک این مولفه می تواند بسیار ساده تر باشد. هر چه هیجان خواهی در یک فرد بیشتر باشد به همان نسبت فرد از امور قابل پیش بینی، کار های روتین و تکراری، برنامه ریزی های یکسان و چهارچوب بندی شده فراری است. در صورتی که شخصی با هیجان خواهی بالا در سیستمی روتین و قابل پیش بینی قرار بگیرد از خود واکنش های بی قراری، خشم، بی حوصلگی و مواردی از این دست نشان خواهد داد.
به طور کلی باید گفت که هیچ یک از مولفه های شخصیتی نمی توانند با صفاتی مانند بد یا خوب دسته بندی و تعریف شوند. پررنگ بودن هر ویژگی شخصیتی می تواند به ما دورنمایی از رفتار فرد در موقعیت های مختلف یا سلایق و علایق او بدهد اما به ما این اجازه را نخواهد داد که فرد را با ویژگی های بد یا خوب برچسب بزنیم.
در تحلیل آزمون مقیاس هیجان خواهی زاکرمن، افرادی که بتوانند نمرات بالایی در مولفه هیجان زدگی و ماجراجویی کسب کنند دارای هیجان خواهی غیرتکانشی تشخیص داده می شوند. در هیجان خواهی غیرتکانشی احتمال انجام داد رفتار های غیرقانونی و مخالف عرف جامعه کمتر است. این افراد اغلب از راه های قانونی و پذیرفته شده نیاز خود به هیجان و تجربیات جدید را پاسخ می دهند. افراد بدلکار، پارکور کار، قهرمانان ورزش های رزمی و موارد مشابه نمونه اشخاصی هستند که هیجان خواهی غیرتکانشی دارند.
در صورتی که فرد در سه مولفه دیگر یعنی تجربه جویی، بازداری زدایی و حساسیت به یکنواختی نمرات بالایی کسب کند، تشخیص هیجان خواهی غیراجتماعی تکانشی داده می شود. این افراد به شکستن چهارچوب های آداب و رسوم علاقه دارند. در بسیاری از موارد این شکست چهارچوب ها برای کسی آسیب به همراه ندارد و تنها برخلاف عقاید سایرین است. رفتارهایی مانند تتو زدن، پیرسنگ های غیرمعمول، علاقه نشان دادن به فرقه های رفتاری گوناگون و مواردی از این دست می توانند نشان دهنده هیجان خواهی غیر اجتماعی تکانشی باشد.
جالب است بدانید که طبق بررسی های انجام شده، زنان نسبت به مردان نمرات بالاتری در مولفه تجربه جویی کسب کرده اند.
بالا بودن نمرات هیجان خواهی زاکرمن و به دنبال آن پررنگ بودن این ویژگی شخصیتی در هر فرد با خود رفتارها، نگرش ها و عقاید گوناگونی را به همراه خواهد داشت. در ادامه سعی داریم تا این تفاوت ها را از ابعاد مختلف شناسایی کرده و بررسی نماییم.
افرادی که هیجان خواهی بالایی دارند بیشتر به سراغ تجربه کارها و مهارت های جدید می روند. توجه داشته باشید که فعالیت های جدید لزوما خطرناک نیستند بلکه احساسات و هیجانات جدیدی با خود به همراه دارند. این افراد اغلب پس از یادگرفتن اصول پایه هر مهارت و رسیدن به سطح مبتدی، آن فعالیت را رها می کنند چرا که دیگر نمی تواند برانگیختگی مغز آنان را پاسخ بدهد و فعالیت ها برایشان سطح تحریک دلخواه را ندارد. به طور خلاصه باید گفت افراد با هیجان خواهی بالا مهارت های بیشتری را نسبت به سایرین تجربه می کنند و از آن سو نسبت به دیگران با هیجان خواهی کمتر، زودتر یک حرفه را کنار می گذارند.
ویژگی رفتاری دیگری که می تواند میان هیجان خواهی بالا و پایین در اشخاص تفاوت ایجاد کند، احتمال بیشتر مصرف دخانیات، سوء مصرف مواد مخدر، مصرف الکل، دزدی از مغازه، رانندگی با سرعت بالا و خطرناک و اقدام به روابط جنسی متعدد در هیجان خواهی زیاد است.
افرادی که هیجان خواهی بالایی دارند به شکل خود محوری بروگرا هستند و دیگران را به عنوان منبع تحریک و وسیله ای برای تجربه احساسات و هیجانات متنوع و جدید می بینند از این رو به دنبال ایجاد یک رابطه عاطفی و رفتار های محبت آمیز نیستند. جالب است بدانید که نمرات بالای مولفه بازداری زدایی در آزمون مقیاس هیجان خواهی زاکرمن با برون گرایی معرفی شده توسط آیزنگ و گرایش های ضد اجتماعی و روان پریش ارتباط مستقیم دارند. این بدین معنی است که هیجان خواهی بالا می تواند نشان دهنده برون گرایی افراد و از همه مهم تر نشان دادن رفتار های ضداجتماعی و روان پریش گونه مانند خیانت، روابط موازی، بدبینی، سوءاستفاده های جسمی و جنسی و... باشد. لازم است باردیگر تاکید کنیم که این نمرات صرفا جنبه پیش بینی و احتمال دارند و موردی را قطعی مشخص نمی کنند.
نکته: نمرات بالای هیجان خواهی با برون گرایی یونگ (با تیپ نمای مایزر- بریگز ارزیابی می شود.) و درجه بالای خودمختاری همبستگی دارد.
طبق بررسی های انجام شده هیجان خواهی زیاد می تواند با هوش بالا همبستگی داشته باشد اگر چه این تاثیر خیلی زیاد و محسوس نیست. به طور ویژه طی تحقیقات مشخص شده است که کودکانی که در 3 سالگی توانسته اند نمرات هیجان خواهی بالایی کسب کنند، در سن 11 سالگی نسبت به افرادی با هیجان خواهی کمتر (در 3 سالگی) در آزمون های هوش 12 نمره بالاتر دریافت کرده اند. این نمرات بالا در آزمون های هوش بیشتر به واسطه وجود قدرت در ویژگی هایی مانند تفکر ابتکاری است. گفتنی است که هوش بالا و تفکر ابتکاری قوی در افرادی با هیجان خواهی زیاد در اکثر مواقع خود را در مباحث درسی و تحصیلی نشان نمی دهد.
هیجان خواهی زیاد در بسیاری از مواقع افراد را مجذوب افکار و باورهای عجیب و غریب و رویایی خواهد کرد. عقاید شبه علم و جذاب و دیگر باورهای مذهبی و خرافی به حدی برای این دسته از افراد جذاب است که آن ها در دنیای خیال پردازی، رویا بافی و تصورات غرق می کند. در موارد شدید فرد دیگر نمی تواند مرزی بین رویا و واقعیت قائل شود.
در بحث نگرش های دینی و سیاسی، افرادی که هیجان خواهی بالاتری دارند تفکری منعطف تر و آزاد اندیش تر از خود نشان می دهند. آنها نسبت به عقاید و باور های سنتی تعصب کمتری از خود نشان می دهند و همواره به دنیال عقاید جدید، نو و جذاب تر هستند. به عنوان مثال این دسته از افراد نسبت به کسانی که هیجان خواهی کمتری دارند، قوانین و چهارچوب های مربوط به روابط جنسی را ساده تر می گیرند و دید بازتری در برخورد با این قضیه دارند.
تفاوت دیگری که در این بخش ارزش بررسی دارد مربوط به آستانه تحمل بالا تر نسبت به محرک ها است. هیجان خواهی بالا باعث می شود افراد در برخورد با موقعیت های استرس زا و یا مواجه به محرک های خطرناک و هیجانی مانند صدای بلند، درد و... از خود پاسخ های فیزیولوژیک قدرتمند تر و بهتری نشان دهند. این تفاوت مربوط به کاهش سطح مونو آمین اکسیداز در افراد با هیجان خواهی بالا طی مواجه به موقعیت های تنش زا است.
طبق پژوهش ها و بررسی های انجام شده توسط زاکرمن و دیگر فعالان در این حوزه می توان گفت که وراثت تاثیر قدرتمندی در هیجان خواهی دارد. افرادی که والدینی با هیجان خواهی بالا دارند به احتمال زیاد خود نیز با این ویژگی عجین شده اند. جالب است بدانید که در خانواده هایی با والدین زیاد هیجان خواه، فرزند اول، بالاترین نمره هیجان خواهی را خواهد داشت. این نمره به ترتیب برای فرزندان دوم و سوم و... با کاهش روبه رو خواهد شد.
هیجان خواهی زاکرمن شاخصه ای است که میل به تجربه هیجانات، احساسات و موقعیت های جدید، پیچیده، متنوع و شدید و پرریسک را نشان می دهد. افراد با هیجان خواهی بالا اشتیاق زیادی به مخاطره جویی در زمینه های مختلف همچون فعالیت های جسمی و جنسی، اجتماعی، قانونی و مالی خواهند داشت. زاکرمن آزمون مقیاس هیجان خواهی یا به اختصار SSS را با 40 پرسش طراحی نمود تا بتواند شدت این ویژگی را با بررسی 4 مولفه مشخص نماید. افراد با هیجان خواهی بالا شخصیت هایی جذاب، ضداجتماعی، شجاع و باهوش به حساب می آیند.
