رضا براهنی شاعر، نویسنده، منتقد و نظریه‌پرداز ایرانی است که به عنوان یکی از معروفترین چهره‌های ادبی ایران شناخته می‌شود. او مجموعاً هفت رمان، ده‌ها مجموعه شعر، نقد و مقاله در کارنامه ادبی خود دارد که از معروفترین کتاب‌های او می‌توان به "خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟"، "کیمیا در خاک" و "تاریخ مذکر" اشاره کرد.
علاوه بر نویسندگی، براهنی در دوره پهلوی فعالیت سیاسی زیادی داشت و مقالات زیادی علیه شاه نوشت. در ادامه همراه ما باشید تا بیشتر با زندگی و آثار ادبی رضا براهنی آشنا شوید.
او در سال 1314 در تبریز متولد شد و به دلیل شرایط سخت مالی خانواده، در کنار تحصیل، مجبور بود در کارخانه‌های مختلف کار کند. او با به پایان رساندن دوره‌ی دبیرستان، در سن 22 سالگی در دانشگاه مشغول به تحصیل در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی شد. سپس با گرفتن لیسانس خود، راهی ترکیه شد و مقطع دکتری خود را از دانشگاه استانبول دریافت کرد.
پس از دریافت درجه دکتری، براهنی به ایران بازگشت و در سال 1343 ابتدا به عنوان استادیار و بعدها در سمت دانشیار در دانشکده ادبیات تهران تدریس کرد. علاوه بر تدریس در دانشگاه، او کارگاه‌های نقد، شعر و داستان‌نویسی هم برگزار می‌کرد که بسیاری از چهره‌های معروف ادبیات ایرانی مانند شیوا ارسطویی و مهسا محب علی در آن شرکت داشتند. در همین دوران، او نوشته‌ها و مقالات زیادی چاپ کرد که از بین آنها، نقدهای ادبی او بسیار پرطرفدار و محبوب شدند. او این نقدها را در دهه چهل در مجله فردوسی به منتشر می‌کرد.
در سال 1351، براهنی به دلیل فعالیت سیاسی دستگیر شد و مدتی را در زندان ساواک سپری کرد. البته پس از چند ماه آزاد شد و سریعاً کشور را به مقصد آمریکا ترک کرد اما به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد. با وارد شدن به آمریکا، او افشاگری‌های خود را آغاز کرد و مقالات زیادی علیه شاه و رژِیم پهلوی منتشر کرد.
در سال 1357 با پیروزی انقلاب اسلامی، براهنی به ایران بازگشت و آثاری که تا آن زمان ممنوع‌الچاپ بود را منتشر کرد. بعد از انقلاب، آثار بسیاری زیادی نوشت اما به دلیل سانسور اکثر آنها چاپ یا حتی ترجمه نشدند. با این حال، آثار او به قدری تاثیرگذار بودند که در بین منتقدان رضا براهنی به عنوان یکی از پایه‌گذاران نقد ادبی مدرن ایران شناخته شد.
در دهه هفتاد، براهنی به کانادا مهاجرت کرد و در آنجا به تدریس مشغول شد. او چندین کارگاه نقد، شعر و قصه‌نویسی برگزار کرد و در دانشگاه‌های یورک، تورنتو تدریس کرد. همچنین به مدت دو سال ریاست انجمن قلم کانادا را برعهده داشت.
براهنی در سال 1384، به دلیل چندین دهه فعالیت در زمینه ادبی، جایزه ادبی یلدا و در سال 1395 تندیس چهره شاخص شعر آوانگارد را دریافت کرد.
درنهایت، رضا براهنی در 5 فروردین 1401 در کانادا درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.
او در سال 1351 به آمریکا رفت و یک سال بعد دوباره به ایران بازگشت اما به دلیل فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم شاهنشاهی، دستگیر شد. او چندین ماه را در زندان ساواک گذراند که در آنجا شاهد وحشیگریهای مسئولین زندان و شکنجه‌های زندانی‌ها بود. او حدود سه ماه را در انفرادی گذراند و پس از آزاد شدن در سال 1353 به آمریکا رفت و تجربیات خود را اکثرا به زبان انگلیسی منتشر کرد که بسیار جنجال‌برانگیز شد. براهنی در سال 1356 به دلیل افشاگری و فعالیت‌های سیاسیش، جایزه بهترین روزنامه‌نگار حقوق انسانی را دریافت کرد.
در بین آثار هنری او، مقالات و نوشته‌های زیادی علیه سلطنت شاه دیده می‌شود که بیشتر این مقالات در مطبوعات مطرح جهان به چاپ رسید و به عنوان یکی از برجسته‌ترین صدای اپوزیسیون ایران علیه شاه و رژیم پهلوی شناخته می‌شود.
در سال 1351، براهنی به ریاست کمیته‌ای به نام "کمیته برای آزادی هنر و اندیشه در ایران" درآمد که بخشی از فعالیت‌های حزب کارگران سوسیالیست بود. این کمیته توانست مجموعه‌ای از مهم‌ترین بیانیه‌های حقوق بشری را با امضای افراد سرشناس و تاثیرگذار جمع آوری کند. براهنی هم یکی از فعال‌ترین اعضا در این کمیته بود و حتی در بیانیه‌ای تجربه‌ی خود را از زندان ساواک منتشر کرد که منجر شد سازمان بین‌المللی صلیب سرخ بازرسی را جهت رسیدگی به این موضوع به ایران بفرستد. در اثر چنین کاری مشخص شد که حدود یک سوم زندانیان تحت شکنجه قرار گرفته بودند. اما متاسفانه چون تجربیات منتشر شده توسط مخالفان شاهنشاهی خیلی متفاوت بود، این اتهامات به هیچ نتیجه‌ای نرسید. با این حال براهنی از مبارزات خود دست نکشید و در سال 1394 و در یکی از مصاحبه‌هایش گفت: "من از حکومت پهلوی انتقامی گرفتم که آن انتقام در سقوط شاه تأثیر داشت".
براهنی در حقیقت چپ‌گرا بود و در سال 1357 از رهبری خمینی و انقلاب اسلامی حمایت کرد. اما در دهه شصت با حذف جناح چپ، از فعالیت سیاسی و فرهنگی منع شد.
رضا براهنی علاوه بر چندین مقاله و نقدهای ادبی، هفت رمان و یازده دفتر شعر نوشت که در ادامه لیست تمام آثار او را می‌توانید مشاهده کنید.
در ادامه قصد داریم تعدادی از آثار رضا براهنی که بیشتر شناخته شده‌اند را دقیق‌تر بررسی کنیم.
این کتاب نخستین اثر براهنی است که در سال 1374 منتشر شد. این کتاب دو بخش دارد؛ بخش اول آن تحت عنوان "خطاب به پروانه‌ها" شامل شعرهای او می‌شود که مجموعا شامل پنجاه شعر است. براهنی اشعار این کتاب را از مهم‌ترین شعرهای خود می‌داند. این اشعار همچنین با فضای غالب ادبی در آن زمان، بسیار متفاوت بودند و همین امر باعث شد کتاب مورد توجه بسیاری از منتقدان و شاعران قرار گیرد. او سپس این تفاوت فاحش را در بخش بعدی کتاب بیشتر توضیح می‌دهد و از سبک جدیدش می‌گوید. براهنی با نوشتن این کتاب به یکی از تاثیرگذارترین شاعران جریان دهه هفتاد درآمد.
بخش دوم کتاب که از صفحه 120 شروع می‌شود، به مقاله‌ای درباره‌ی شعر و شاعری است که از آن به عنوان یکی از بحث‌برانگیزترین نظرات براهنی در شعر فارسی یاد می‌شود. او در این مقاله ابتدا تضادهای نظریه‌پردازی نیما یوشیج و احمد شاملو را ذکر می‌کند و سپس نظریه جدیدی را مطرح می‌کند که به گفته‌ی خودش با کمک این نظریه، شاعران می‌توانند خود را از اشعار کهن، نیمایی و شعر سپید نجات دهند. بسیاری بر این باورند که براهنی با انتشار این کتاب، جریان شعر پست مدرن ایران را آغاز کرد.
"رازهای سرزمین من" رمانی تاریخی است که در سال 1366 منتشر شد و طولانی‌ترین رمان براهنی محسوب می‌شود.
داستان این کتاب حول محور رخدادهای مهم تاریخی ایران می‌چرخد. یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های این کتاب، حسین تنظیفی نام دارد که برای مستشاری آمریکایی کار می‌کند و در این بین شاهد اتفاقی است که برایش بد تمام می‌شود و به حبس او منجر می‌شود. او که آزادیش از زندان با پیروزی انقلاب همزمان شده، حالا در تلاش است تا خواهرزن تیمسار شادان را پیدا کند. گفته می‌شود شخصیت این تیمسار از سرتیپ مهرداد که زمانی رئیس ساواک تبریز بوده، الهام گرفته شده است.
براهنی در این کتاب از رخدادهای مهم تاریخی و سیاسی مانند فرقه دموکرات آدربایجان، مستشاران آمریکایی در کشور به خصوص در آذربایجان، کودتای 1332، رفتن شاه از کشور و پیروزی انقلاب اسلامی می‌گوید. این کتاب راوی واحدی ندارد و هر فصل آن توسط شخصیت‌های مختلف روایت می‌شود که کتاب را خواندنی‌تر می‌کند.
این رمان که حدود 600 صفحه است، در سال 1376 منتشر شد و در سبک پست مدرن نوشته شده است. این کتاب همچنین یکی از تاثیرگذارترین رمان‌های فارسی زبان محسوب می‌شود و از لحاظ زبان و سبک کمی با سایر کتاب‌های براهنی متفاوت است.
آزاده خانم و نویسنده‌اش، زندگی نویسنده‌ای را تعریف می‌کند که گویی بی‌شباهت به زندگی خود براهنی نیست. این نویسنده که نامش دکتر شریفی است، حالا در حال نوشتن یک کتاب جدیدی است که فکرش را به شدت درگیر کرده است. در این کتاب جدید، او شخصیتی را می‌نویسد که آزاده خانم نام دارد اما او یک شخصیت معمولی نیست. آزاده خانم نمادی از چندین زن است که در ضمیر ناخودآگاه آقای شریفی وجود دارند. در جایی از کتاب، دکتر شریفی دست و پاهایش را به آزاده خانم می‌بخشد و به او جان می‌دهد. آزاده خانم به واقعیت می‌آید و با نویسنده‌اش یعنی دکتر شریفی روبرو می‌شود.
بخشی از داستان این کتاب به زندگی شخصی نویسنده می‌پردازد و بخشی دیگر از زندگی آزاده خانم و شوهرش می‌گوید. بخش‌های زیادی از داستان هم به کتاب‌های معروف مانند آناکارنینا ارجاع می‌دهد.
داستان این کتاب به صورت قطعه قطعه نوشته شده و شاید کمی گیج‌کننده باشد ولی همه‌ی این عناصر جنون داستان را به خوبی نشان می‌دهند. این رمان به گونه‌ای است که انگار آغاز و پایانی ندارد و تنها روایت‌ها را، آن هم بصورت درهم تنیده نقل می‌کند. نظرات و نقدرهای این کتاب بسیار ضد و نقیض هستند اما خواندن آن بی‌شک به افرادی پیشنهاد می‌شود که به داستان‌ها و شخصیت‌های پیچیده علاقه دارند.
این کتاب که شامل سه فصل می‌شود، پیرامون انقلاب اسلامی و مبارزات روشنفکران دانشگاهی است. براهنی در این کتاب از وقایع مهم تاریخی آن زمان می‌گوید و وقایع دانشگاه تهران، اعتراضات دانشجویان و استادان می‌پردازد.
شخصیت اصلی این کتاب، محمود شریفی، استاد دانشگاهی است که به دلیل نقد حکومت، دستگیر و زندانی شد و حالا که آزاد شده است به عنوان یک کارمند اداری در دانشگاه کار می‌کند. بعد از زندان، با اینکه دانشجویان به او مانند یک رهبر نگاه می‌کنند اما او سعی دارد تا دیگر به دنبال سیاسیت نرود و زندگی آرامی در کنار خانواده‌اش داشته باشد. او به خوبی می‌داند که ماموران ساواک او را تحت نظر دارند اما آیا می‌تواند چشمش را روی مبارزات ببیند و بی‌تفاوت از کنار آن عبور کند؟
طلا در مس، کتابی سه جلدی است که در آن رضا براهنی تاریخ شعر ایران از جمله شعر کلاسیک و مدرن را بررسی می‌کند. او همچنین در این کتاب با نگاهی نقادانه از شاعران معروف ایران مانند نیما یوشیج، احمد شاملو، اخوان‌ثالث، فریدون مشیری و فریدون فرخزار می‌گوید.
کیمیا و خاک یکی دیگر از آثار معروف رضا براهنی است که به نقد ادبیات ایران، توضیح ماهیت آن و هویت ایرانی می‌پردازد. این کتاب پر از نظریات اوست و موضوعاتی مانند زبانشناسی، رنسانس، تحول ادبیات غرب و ایران، تاثیر شرق و غرب بر را مطرح می‌کند. او همچنین به سوالاتی پاسخ می‌دهد مانند اینکه ادبیات چیست؟ فرهنگ ملی چیست و بنیان‌گذاران ادبیات معاصر ایران چه کسانی هستند؟ معاصر بودن یعنی چه و ادبیات با تاریخ و اجتماع چه ارتباطی دارد؟ این کتاب در سال 1364 منتشر شد و مجموعا 176 صفحه دارد.
تاریخ مذکر نیز یکی از کتاب‌های مهم براهنی در نقد ادبی است که ترجمه انگلیسی آن (The Crowned Cannibals) بسیار محبوب است. کتاب شامل دو بخش تحت عنوان "تاریخ مذکر" و "فرهنگ حاکم و فرهنگ محکوم" است. بخش اول کتاب از تشتت فرهنگی و فرهنگ یونان می‌گوید، در حالی که بخش دوم به تاریخ و فرهنگ ایران می‌پردازد و از 27 مقاله تشکیل شده است که هر کدام درباره موضوع خاصی است.
او این کتاب را در سال 1348 نوشت اما برای انتشار آن با مشکل مواجهه شده بود. بخش پایانی کتاب که درباره‌ی اوضاع ایران در آن زمان بود باید حذف می‌شد. البته در حین چاپ کتاب، بخش پایانی دوباره به آن اضافه شد و قالب کتابی 110 صفحه‌ای منتشر شد.
رضا براهنی نه تنها یکی از تاثیرگذارترین نویسندگان و شاعران ایران است، بلکه او توانست شاگردان زیادی هم پرورش دهد که بعدها به نویسندگان بزرگی تبدیل شدند. او یکی از مهم‌ترین منتقدین‌های ادبی کشورمان است که پژوهش‌های زیادی درباره ادبیات و فرهنگ فارسی انجام داده است. علاوه بر این، براهنی توانست فرم جدیدی از شعر را به دیگران معرفی کند و تحولی در قالب اشعار بوجود آورد.
