قلعه فلک الافلاک بدون شک یکی از شناخته شده ترین مناطق ایران است. این قلعه که در داخل شهر خرم آباد لرستان و بر روی تپه ای 40 متری واقع شده است، همیشه از اماکن موردتوجه باستان شناسان بوده است. مورد اول اینکه ساخت قلعه بر روی صخره های کوهپایه ای نشان از مهارت بالای مهندسی دارد؛ مورد دوم، حفر چاه عمیق دستکند 40 متری، گواه بر یک شاهکار معماری است.
طبق بررسی ها اولین نام این قلعه، دژ شاپور خواست بوده است و ساخت آن را به دوره ساسانیان نسبت می دهند که بعدها صفویه و قاجاریه، تغییرات بسیاری را در این قلعه اعمال کردند. این توضیح نشان می دهد که این قلعه در دوره های مختلف، کاربردهای متفاوتی داشته است.
شما میتوانید با خرید بلیط اتوبوس از پایانه از این محل دیدن کنید!
قلعه فلک الافلاک نام های بسیاری دارد. این قلعه را دژ شاپورخواست، دژ سیاه، کاخ اتابکان، قلعه بالا، قلعه سفید، قلعه خرم آباد و دوازده برجی نیز خوانده اند. در سال 1348 این قلعه در لیست آثار ملی ایران ثبت گردید.
طبق مدارک موجود در دوره قاجار، پس از ساخت اتاقی بر روی بلندترین برج قلعه، نام قلک الافلاک بر روی این قلعه نهاده شد که تا به امروز به این نام شهرت پیدا کرده است.
این قلعه در زمان ساسانیان به عنوان محلی برای اسارت رومیان بوده است. بعدها در قرن 4 هجری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه انتخاب شده و در دوران آل بویه نیز مقر حکومت برخی از پادشاهان بوده است. تا مدتها محل خزانه داری حاکمان و والیان لرستان بود. در دوره های صفویه، قاجار و پهلوی از این قلعه به عنوان پایگاه و پادگان نظامی و زندان سیاسی بهره های زیادی برده اند. امروزه این قلعه به موزه باستان شناسی و مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت آثار تاریخی تبدیل شده است که مهمترین اشیای موزه را یافته های ارزشمند غار کلماکره مربوط به دوره هخامنشی شکل می دهد.
این قلعه بر روی مرتفع ترین نقطه شهر خرم آباد قرار گرفته است. اهمیت این منطقه در زمان گذشته به سبب قرارگیری شهر شاپورخواست (حدود خرم آباد فعلی) در یک مسیر ارتباطی مهم بین فلات مرکزی ایران و نواحی جنوبی و غربی بوده است.
انتخاب این محل به عنوان جایی برای ساخت قلعه نیز درخور توجه است. همواره مسئله امنیت در قلعه اهمیت بالایی دارد. به صورت طبیعی دو رشته کوه قلعه فلک الافلاک را حفظ می کردند. همچنین رود خرم آباد از سمت جنوب به صورت خندق، قلعه را محافظت می کرد. در نتیجه نیاز به برج های نگهبانی برای قلعه کمتر شده و راه نفوذ به قلعه تقریبا غیرممکن می شد.
همانطور که مطرح شد، طراحی حصار در این قلعه منحصربه فرد است و تلاش شده است تا حفاظت از قلعه بیشتر توسط موانع طبیعی صورت بگیرد.
شکل کلی قلعه به صورت هشت ضلعی است و از مصالحی مثل آجر سرخ، خشت، سنگ و ملات در آن استفاده شده است. ظاهر قلعه دارای آجرکاری ساده به شکل لوزی و برجسته است و از تزیینات گچبری و کاشی کاری استفاده نشده است. در داخل دیواره های قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است و جاذب رطوبت می باشد. بلندترین دیوار قلعه نیز طولی برابر با 23 متر دارد.
در زمان ساخت به نظر می رسد که این قلعه دارای 12 برج بوده و 2 برج دیده بانی داشته، اما متاسفانه امروز فقط 8 برج باقی مانده است. ورودی قلعه در قسمت جنوب غربی است که عرض آن 10 متر و به ارتفاع 3 متر بوده است.
با توجه به اینکه شهر خرم آباد یکی از شهرهای پرباران ایران است، این قلعه را در بالاترین ارتفاع شهر ساخته اند تا باد به داخل قلعه نفوذ کند و پایه های قلعه را خشک نگه دارد.
مساحت این قلعه حدود 5300 مترمربع است. ورودی قلعه دو ستون آجری و طاق نما دارد. سبک معماری داخل قلعه نشان از تسلط معماری قاجار و تاثیر این دوره در بازسازی ها دارد. عمارت گلستان تنها ساختمان دو طبقه قلعه نیز در همین دوره قاجاریه ساخته شده است که اشراف کاملی بر ورودی قلعه داشته است. شاید پس از ساخت این عمارت، نام قلعه را به فلک الافلاک تغییر دادند.
این قلعه دارای دو حیاط است که ورودی آنها از یکدیگر مجزاست. بخش هایی مثل حمام، آب انبار و دهلیز دفع فاضلاب در حیاط اول قرار دارند. همچنین برجسته ترین ویژگی معماری این قلعه که همان چاه دستکند آن است، در بخش شمالی حیاط اول قرار گرفته است. چاهی که همچنان دارای آب شرب است و به این سبب ساخته شد تا در مواقع اضطراری، تامین آب با سختی همراه نباشد. حیاط دوم نیز دارای اتاق های شمالی-جنوبی بوده است که به کمک تونل های زیرزمینی با فضای کوچک به یکدیگر راه داشته اند.
به طور کلی برج ها، اتاق ها و دیوارها در طی سالیان سال تغییرات بسیاری دیده اند و بارها بازسازی شده اند. برج آجری قلعه فلک الافلاک شاید تنها برجی باشد که چندان تغییر خاصی بر روی آن اعمال نشده است.
