با شیوع پاندمی کووید-۱۹، استفاده از ماسک در هر دو سطح ملّی و جهانی توصیه شده است. امّا عملکرد ماسک چگونه است و چگونه می‌تواند جلوی گسترش کروناویروس سندرم حادّ تنفسی ۲ را بگیرد؟
توجّه: بنده هیچ تخصّصی در این موضوع نداشته و مطالب آتی نیز فقط بر پایه‌ی وب‌گردی‌های شخصی و اطّلاعات عمومی است؛ لذا هرگز آن‌ها را جایگزین دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های بهداشتی رسمی نکرده و جهت دریافت اطّلاعات قابل اعتماد به منابع معتبر مراجعه فرمایید.
معمولاً تصوّر ما از ماسک تنفّسی، به مانند یک الک یا غربال است، شامل حفره‌هایی که ذرّاتی بزرگ‌تر از یک حدّ خاص را فیلتر و بقیه را عبور می‌دهد. امّا درواقع چنین نیست و در خصوص همه‌ی ماسک‌ها صدق نمی‌کند. در حقیقت ماسک‌هایی که جهت حفاظت فرد در برابر بیماری به کار می‌روند، ذرّاتی را فیلتر می‌کنند که بسیار کوچک‌تر از فاصله‌ی میان الیاف خودشان است! امّا چگونه؟
هدف این دسته از ماسک‌ها درواقع این نیست که مسیر ذرّات معلّق در هوا را توسّط الیاف خود مسدود کند، بلکه در حقیقت آن‌ها را به وسیله‌ی الیافشان جذب کرده و مانع از معلّق شدنشان در هوا می‌شود. این کار توسّط چندین تکنیک بسیار جالب فیزیکی و شیمیایی انجام می‌شود.
ذرّات معلّق در هوا را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد که برای فیلتر کردن هر کدام نیز روش خاصّی به کار می‌رود:
از همین‌جا می‌توان تفاوت میان یک ماسک تنفّسی استاندارد را با یک ماسک معمولی یا یک تکّه پارچه (همچون ماسکی پارچه‌ای و یا شال یا چادری که بر روی دهان گرفته شده است) را فهمید.
بدیهیات: صرف پوشش دهان و بینی به معنای آن نیست که دیگر در برابر هر نوع تهدید تنفّسی مصونیت دارید!!
نکته‌ی دیگر آن‌که هر ماسک، موارد مصرف خاصّ خود را داشته و برای مصارف خاصّی طرّاحی شده‌است. مثلاً ممکن است برخی از ماسک‌ها (به ویژه ماسک‌های صنعتی) دارای لایه‌های خاصّی بجز الیاف معمولی یا باردار نیز بوده که مثلاً دارای موادّی جهت جذب یا واکنش با گازها و بخارهای سمّی به‌خصوصی باشند. واضح است که پیش از خرید/دریافت ماسک، باید به موارد مصرف آن نیز توجّه کرده و مثلاً یک ماسک پزشکی را برای حفاظت در برابر گازهای سمّی به کار نبرید! (چرا که کارِتان شبیه تلاش برای خوردن سوپ با چنگال و ماکارونی با ملاقه خواهد شد!! شباهت دو ابزار به معنای آن نیست که می‌توانید آن‌ها را بجای هم به کار ببرید.)
نکته: حال که می‌دانید ماسک‌ها نه غربال‌گر ذرّات، بلکه جاذب ذرّات هستند، متوجّه می‌شوید که چرا هر یک طول عمر خاصّی داشته و توصیه می‌شود که پس از استفاده، دور انداخته شوند. همچنین این که چرا نباید سطح خارجی آن‌ها را لمس کنید (برخی انگار عادت دارند که هر چند دقیقه یک بار، ماسک خود را با دست لمس کرده و یا مجدّداً روی صورتشان تنظیم کنند!) و برای تنظیم یا برداشتنشان فقط باید از بندها استفاده شود. و مهم‌تر از همه، متوجّه می‌شوید که چرا درست نیست که پس از استفاده، آن را به زمین بیندازید و در یک محیط عمومی رها کنید!
همان‌گونه که توضیح داده شد، چالش‌برانگیزترین ذرّات برای ماسک‌ها، نه ذرّات بزرگ یا کوچک، بلکه ذرّات متوسّط هستند (و خبر بد این که یکی از روش‌های رایج انتقال ویروس کرونا نیز از طریق دراپْلِت‌ها (droplet) است: ذرّات مایع کوچکی که از دهان و بینی افراد ترشّح شده و در هوا معلّق می‌مانند. برخی از دراپلت‌ها بزرگ بوده و حتّی توسّط یک ماسک پارچه‌ای نیز فیلتر می‌شوند، امّا برخی نیز در بازه ذرّات متوسّط (همان محدوده‌ی ۰/۱ تا ۱ میکرومتر) قرار می‌گیرند و می‌توانند حامل ویروس نیز باشند). در حقیقت از آن‌جا که تقریباً ۱۰۰٪ ذرّات بزرگ یا کوچک توسّط ماسک فیلتر می‌شوند، کارایی ماسک‌ها بر اساس توانایی‌شان در برابر فیلتر کردن ذرّات متوسّط سنجیده می‌شود. یک ماسک N95، ماسکی است که می‌تواند حداقل ۹۵٪ ذرّات متوسّط را فیلتر کند. به همین ترتیب، یک ماسک N99 این کَف را تا ۹۹٪ بالا می‌برد.
امّا N به چه معناست؟ قضیه از این قرار است که استاندارد NIOSH (سرواژه: National Institute for Occupational Safety and Health -- وابسته به ایالات متّحده)، فیلترها را به چند کلاس طبقه‌بندی می‌کند:
آن‌چه برای حفاظت در برابر عامل کووید-۱۹ توصیه می‌گردد، ماسک N95 است.
ممکن است روی ماسکتان بجای مثلاً N95، عبارتی همچون FFP2 درج شده باشد. ماسک‌های FFP بر اساس استاندارد دیگری (EN-149) متعلّق به اتّحادیه‌ی اروپا درجه‌بندی شده‌اند. این استاندارد کمی پیچیده‌تر بوده و بیشتر بر اساس مورد و کاربرد استفاده‌ی ماسک است. ماسک‌ها در این استاندارد به سه کلاس FFP1 و FFP2 و FFP3 طبقه‌بندی شده که کلاس توصیه‌شده برای حفاظت در برابر عوامل ویروسی و میکروبی موجود در هوا، FFP2 است. معمولاً یک ماسک FFP2 در استاندارد اتّحادیه‌ی اروپا، برابر یک ماسک N95 در استاندارد ایالات متّحده است.
چند استاندارد رایج دیگر برای ماسک‌ها که ممکن است در بازار به آن‌ها بر بخورید، KN و KF است. رده‌ی KN به چین تعلّق داشته و KF به کره‌ی جنوبی. همچنین برای حفاظت در برابر بیماری‌هایی چون کووید-۱۹، کلاس KN-95 یا KF94 توصیه می‌شود که معادل همان N95 (یا FFP2) است.
نکته‌ی مهم جهت جلوگیری از فرصت‌طلبی سودجویان: این که یک ماسک بر اساس استاندارد کدام کشور/منطقه رده‌بندی شده باشد، هیچ ارتباطی به کشور سازنده‌ی آن ندارد. برای مثال ممکن است ماسکی تولید چین بوده، امّا استاندارد اتّحادیه‌ی اروپا را دریافت نموده باشد. و یا صرف این که روی ماسکی عبارت N95 درج شده، لزوماً به این معنا نیست که ساخت ایالات متّحده و یا حتّی سفارش ایالات متّحده است.
از توضیحات بالا متوجّه می‌شوید که استاندارد ماسک نه به شکل آن ارتباطی داشته و نه به این که آیا سوپاپ دارد یا خیر! به طور معمول، یک ماسک از اجزای زیر تشکیل شده است:
توجّه: همه‌ی ماسک‌های موجود در این تصویر (یا به طور کلّی در تمامی تصاویر این مطلب)، لزوماً برای حفاظت در برابر کووید-۱۹ توصیه نمی‌شوند. برای انتخاب ماسک مناسب به منابع معتبر مراجعه فرمایید.
مجدّداً یادآوری می‌شود که این یک مطلب آموزشی و قابل اطمینان نیست و صرفاً بر اساس اطّلاعات عمومی بنده گردآوری شده است.
بند: برخی از ماسک‌ها ممکن است دارای دو بند به شکل حلقه باشند که به دور گوش‌ها انداخت می‌شود. برخی نیز ممکن است دارای یک یا دو بند باشند که به دور سر و/یا گردن انداخته و یا گره زده می‌شود. مهم آن است که شیوه درست زدن و برداشتن ماسکی که در اختیار شماست را بدانید که با در دسترس بودن اینترنت، به راحتی می‌توانید فقط با کمی جستجو، آن را یاد بگیرید.
نکته‌ی بهداشتی: همان‌طور که گفته شد، وظیفه‌ی سوپاپ ماسک این است که بازدم را آزادانه (و بدون تصفیه) از ماسک خارج کند. لذا بدیهیست که استفاده از ماسک‌های سوپاپ‌دار برای افرادی که خود ناقل بیماری هستند و می‌خواهند از ابتلای دیگران جلوگیری کنند منطقی نیست! چرا که بازدم تصفیه‌نشده و آلوده‌ی این افراد، بدون هیچ مانعی از سوپاپ ماسک خارج گشته و می‌تواند دیگران را نیز آلوده کند. این موضوع توسّط برخی از متخصّصان نیز تأکید شده است (منبع: irna.ir/news/83836041).
با شیوع کووید-۱۹، تقاضا برای ماسک به شدّت جهش پیدا کرده و لذا موجب گرانی و کم‌یابی ماسک شده است. در نتیجه ممکن است نتوانید موفّق به پیدا کردن ماسک مناسبی شوید. سازمان بهداشت جهانی (WHO) توصیه می‌کند [+] که در چنین حالتی و اگر هیچ چاره‌ای نیست (و طبیعتاً برای عُموم مردم - نه کارکنان حوزه‌ی سلامت - و در شرایطی که برخوردهای اجتماعی کم است) باز هم پوشش دهان و بینی با ماسک‌های غیرپزشکی بسیار بهتر از هیچ است. لذا اگر واقعاً گزینه‌ی دیگری ندارید، به عنوان راه حل نهایی می‌توانید از ماسک‌های پارچه‌ای، شال، روبنده و... نیز استفاده نمایید تا حداقل جلوی برخی از ذرّات معلّق کوچک یا بزرگ گرفته شود.
ماسک‌ها هر یک طول عمری داشته و کارایی خود را به مرور از دست می‌دهند. شستشوی آن‌ها نیز چندان سودی ندارد، چرا که استفاده از الکل، موادّ ضدعفونی‌کننده، آب و صابون، حرارت بسیار و... میدان الکتریکی اطراف الیاف را از بین برده و از خاصیت جذب ماسک به شدّت می‌کاهد. به هر حال اگر باز هم صحبت از «آخرین راه حل» است، به این روش نیز شاید بتوانید متوسّل شوید. به هر حال در نظر داشته باشید که ماسکتان هرگز همچون حالت اوّل خود نخواهد شد.
پیشنهاد: یک موضوع پژوهشی که می‌تواند مورد توجّه دانشجویان، پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان قرار گیرد همین است؛ آیا می‌توان روشی پیدا کرد که ماسک‌های استفاده شده را به شکلی تمیز کرد که از آلاینده‌های ویروسی و عفونی (و همچنین دیگر آلاینده‌ها) پاک‌سازی شود، بدون این که به الیاف و میدان الکتریکی میان آن‌ها آسیبی وارد شده و از خاصیت فیلتر کردن ماسک بکاهد؟ (و یا خاصیت از دست رفته را برگرداند؟)
چنین دستاوردی هم احتمالاً ارزش تجاری بالایی خواهد داشت، هم تقاضا (و در نتیجه قیمت) ماسک‌ها را کاهش خواهد داد و هم جلوی حجم بزرگی از زباله‌های عفونی را خواهد گرفت.
توجّه: برای مرتبه‌ی سوّم و محض اطمینان، تأکید می‌گردد که بنده هیچ سررشته و تخصّصی در هیچ یک از حوزه‌های مرتبط با علوم تجربی نداشته و این مطلب نیز فقط و فقط بر اساس اطّلاعات عمومی و مطالب یافت‌شده در وب‌گردی‌های شخصی نوشته شده است. هیچ قسمتی از این مطلب جایگزین دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های بهداشتی رسمی نبوده و قابل استناد نیز نمی‌باشد. همچنین احتمال ناقص یا اشتباه بودن محتوا نیز وجود دارد. برای هر تصمیمی مرتبط با سلامتی خود یا دیگران، با متخصّص مربوطه مشورت کرده و در خصوص مسائل مرتبط با بهداشت و درمان، فقط و فقط نظر متخصّصان و مراجع معتبر را ملاک قرار دهید.
