در تاریخ اندیشه بشری، پرسش از معنای زندگی همواره یکی از اساسی‌ترین دغدغه‌های فکری بوده است. ایمانوئل کانت، فیلسوف برجسته عصر روشنگری، با ارائه نظامی فلسفی مبتنی بر خردورزی و اخلاق، تفسیری نوین از معنای زندگی عرضه کرد. او با تأکید بر نقش محوری عقل عملی و اراده آزاد انسان، چارچوبی منسجم برای فهم معنای حیات انسانی پیشنهاد داد که تا امروز تأثیرگذار باقی مانده است.
زندگی در نگاه کانت معنای زندگی پیوندی ناگسستنی با اخلاق دارد. او معتقد است انسان به عنوان موجودی خردمند، دارای توانایی منحصر به فردی برای درک و پیروی از اصول اخلاقی است. این اصول که در قالب “امر مطلق” صورت‌بندی می‌شوند، مستقل از تجربه و شرایط خاص هستند و به صورت پیشینی در عقل عملی ما حضور دارند. زندگی معنادار از این منظر، زندگی‌ای است که در آن فرد آگاهانه و از روی وظیفه، این اصول اخلاقی را محترم می‌شمارد.
عمل اخلاقی در این دیدگاه، نه بر اساس نتایج و پیامدهای آن، بلکه بر مبنای نیت و انگیزه عامل اخلاقی ارزیابی می‌شود. کانت تأکید می‌کند که تنها اراده نیک است که می‌تواند فی‌نفسه خیر باشد و این اراده نیک زمانی محقق می‌شود که انسان از روی وظیفه و احترام به قانون اخلاقی عمل کند. این نگرش وظیفه‌گرایانه به اخلاق، معنای زندگی را در پیوند با تعهد به اصول اخلاقی جهان‌شمول تعریف می‌کند.
اراده مفهوم خودمختاری در فلسفه کانت، نقشی محوری در تبیین معنای زندگی دارد. او معتقد است که انسان به واسطه برخورداری از عقل عملی، می‌تواند قانون‌گذار اخلاقی باشد و اصول رفتار خود را تعیین کند. این توانایی خودقانون‌گذاری، که کانت آن را خودمختاری می‌نامد، اساس کرامت انسانی و منبع اصلی معنا در زندگی است.
آزادی اراده، پیش‌فرض ضروری برای تحقق خودمختاری اخلاقی است. کانت استدلال می‌کند که بدون فرض آزادی اراده، مسئولیت اخلاقی معنا نخواهد داشت. او آزادی واقعی را نه در پیروی از امیال و تمایلات، بلکه در توانایی عمل بر اساس اصول عقلانی و اخلاقی می‌داند. این درک از آزادی، معنای زندگی را در توانایی انسان برای فراتر رفتن از محدودیت‌های طبیعی و تحقق بخشیدن به اصول اخلاقی می‌یابد.
کانت در بحث از معنای زندگی، به مفهوم غایت‌مندی توجه ویژه‌ای دارد. او میان غایات نسبی (وسیله‌ای برای هدفی دیگر) و غایات مطلق (ارزشمند فی‌نفسه) تمایز قائل می‌شود. انسان به عنوان موجودی اخلاقی، غایتی مطلق است و نباید صرفاً به عنوان وسیله‌ای برای اهداف دیگر در نظر گرفته شود. این اصل بنیادین در فلسفه اخلاق کانت، معنای زندگی را در پیوند با احترام به کرامت ذاتی انسان تعریف می‌کند.
تحقق کمال انسانی در این دیدگاه، مستلزم تلاش مداوم برای هماهنگ کردن تمایلات طبیعی با اصول اخلاقی است. کانت معتقد است که انسان باید در مسیر پیشرفت اخلاقی حرکت کند و این مسیر، معنای اصلی زندگی را تشکیل می‌دهد. او این فرآیند را نه تنها در سطح فردی، بلکه در سطح کل بشریت مورد توجه قرار می‌دهد و آن را بخشی از طرح کلی تکامل نوع انسان می‌داند.
کانت در بحث از معنای زندگی، مفهوم جاودانگی روح و خیر اعلا را مطرح می‌کند. او استدلال می‌کند که برای معنادار بودن تلاش‌های اخلاقی ما، باید امیدی به تحقق کامل خیر اعلا (هماهنگی میان سعادت و فضیلت) وجود داشته باشد. از آنجا که این هماهنگی در زندگی محدود مادی به طور کامل محقق نمی‌شود، فرض جاودانگی روح ضروری است.
این دیدگاه، زندگی کنونی را در چشم‌اندازی وسیع‌تر قرار می‌دهد و آن را بخشی از مسیری طولانی‌تر به سوی کمال اخلاقی می‌داند. کانت معتقد است که این امید به جاودانگی و تحقق خیر اعلا، انگیزه‌ای قدرتمند برای زندگی اخلاقی فراهم می‌کند. او این مفاهیم را نه به عنوان حقایق نظری قابل اثبات، بلکه به عنوان پیش‌فرض‌های ضروری برای زندگی اخلاقی معرفی می‌کند.
منابع:
1. کانت، ایمانوئل. (1369). بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق. ترجمه حمید عنایت
2. کانت، ایمانوئل. (1380). نقد عقل عملی. ترجمه انشاءالله رحمتی
3. کورنر، اشتفان. (1380). فلسفه کانت. ترجمه عزت‌الله فولادوند
4. مجتهدی، کریم. (1378). فلسفه نقادی کانت
