تابآوری در کودکان و نوجوانان به معنای توانایی آنها برای مقابله با مشکلات، مدیریت استرس و بازگشت سریع به حالت روانی و عاطفی طبیعی پس از مواجهه با چالشها است. تقویت تابآوری نه تنها به سلامت روانی آنان کمک میکند بلکه در رشد اجتماعی، تحصیلی و شخصیتی آنها نیز تأثیر عمیق دارد.
دکتر سارا هیات روانشناس بالینی در ادامه آورده است پژوهشهای متعدد نشان میدهند که تابآوری یا resiliency قابل یادگیری و تقویت است و با حمایتهای خانوادگی، آموزشی و اجتماعی میتوان آن را در کودکان و نوجوانان ارتقاء داد.
۱. ایجاد محیط امن و حمایتگر
اولین و مهمترین گام در ارتقاء تابآوری کودکان و نوجوانان، ایجاد محیط امن و حمایتگر است. کودکان زمانی میتوانند با چالشها روبهرو شوند که احساس امنیت فیزیکی و روانی داشته باشند. والدین، معلمان و مربیان باید با فراهم کردن فضای عاطفی پایدار، گوش دادن فعال به نیازهای کودک و احترام به احساسات او، پایههای تابآوری را تقویت کنند. محیطی که در آن کودک بتواند بدون ترس از سرزنش، احساسات و نگرانیهای خود را بیان کند، زمینه شکلگیری مهارتهای مقابلهای و انعطافپذیری عاطفی را فراهم میکند.
۲. پرورش مهارتهای حل مسئله و تصمیمگیری
مهارت حل مسئله و تصمیمگیری از مهمترین ابزارهای تابآوری به شمار میآید. کودکان و نوجوانان باید بیاموزند که مواجهه با مشکلات و بحرانها بخش طبیعی زندگی است و با تفکر منطقی و تحلیل موقعیت میتوانند راهحلهای مؤثر پیدا کنند. والدین و مربیان میتوانند با مطرح کردن چالشهای ساده و راهنمایی در روند تصمیمگیری، مهارتهای حل مسئله را تقویت کنند. این مهارتها نه تنها اعتمادبهنفس کودک را افزایش میدهند، بلکه توانایی او را در مدیریت استرس و مواجهه با شرایط پیچیده بالا میبرند.
۳. تقویت هوش هیجانی و مدیریت احساسات
هوش هیجانی، شامل توانایی شناسایی، درک و مدیریت احساسات خود و دیگران است و نقش بسیار مهمی در تابآوری دارد. کودکان و نوجوانان باید بیاموزند چگونه احساسات منفی مانند ترس، خشم و اضطراب را کنترل و به شکل سازندهای ابراز کنند. فعالیتهایی مانند بازیهای گروهی، تمرینهای تنفسی، داستانخوانی و نقشآفرینی میتوانند هوش هیجانی را تقویت کنند. والدین و مربیان با مدلسازی رفتارهای هیجانی سالم و ارائه بازخورد مثبت به فرزندان، مسیر رشد هیجانی آنان را تسهیل میکنند.
۴. ایجاد ارتباطات مثبت و حمایت اجتماعی
ارتباطات اجتماعی قوی و حمایتگر از دوستان، خانواده و جامعه، نقش محوری در تابآوری دارد. کودکان و نوجوانانی که احساس میکنند در شبکه حمایتی قوی قرار دارند، در مواجهه با مشکلات راحتتر مقاومت میکنند. تشویق کودکان به مشارکت در فعالیتهای گروهی، ورزشهای تیمی و برنامههای اجتماعی، مهارتهای ارتباطی و همکاری را تقویت میکند و حس تعلق و اعتمادبهنفس را در آنها افزایش میدهد.
۵. پرورش ذهنیت رشد و نگرش مثبت به چالشها
داشتن ذهنیت رشد به کودکان کمک میکند تا شکست و مشکلات را فرصت یادگیری ببینند، نه تهدید. نوجوانان باید بیاموزند که تلاش و پشتکار، به مراتب مهمتر از موفقیت فوری است. والدین و معلمان با تشویق کودک به تلاش مستمر، ستایش فرآیند یادگیری و تاکید بر اهمیت تجربههای متفاوت، نگرش مثبت و انعطافپذیری شناختی او را تقویت میکنند. این رویکرد باعث میشود که کودک در مواجهه با ناکامیها ناامید نشود و به جای اجتناب، فعالانه به حل مشکل بپردازد.
۶. آموزش مهارتهای مقابلهای و مدیریت استرس
مهارتهای مقابلهای و مدیریت استرس، ابزارهای عملی تابآوری هستند که به کودکان و نوجوانان کمک میکنند فشارهای روانی را کاهش دهند. تمرین تکنیکهایی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، نوشتن احساسات و ورزش منظم، روشهای مؤثر برای مدیریت اضطراب و فشار روانی محسوب میشوند. آموزش این مهارتها به شکل عملی و مستمر در مدرسه و خانه باعث میشود کودکان در مواجهه با موقعیتهای استرسزا، واکنشهای سالم و متعادلی از خود نشان دهند.
۷. تداوم حمایت و نقش والدین و مربیان
تابآوری فرآیندی مداوم و پویا است و نیازمند حمایت مستمر خانواده، مدرسه و جامعه است. والدین و مربیان باید به رشد شخصیتی و عاطفی کودک توجه داشته باشند و با ارائه راهنماییهای سازنده و ایجاد فرصتهای رشد، زمینه تقویت تابآوری را فراهم کنند. تشویق به استقلال، اعتماد به تواناییهای خود و احترام به انتخابهای کودک، از جمله عوامل کلیدی در تقویت مقاومت روانی و مهارتهای مقابلهای است. همچنین، ارزیابی منظم پیشرفت کودک و ارائه بازخورد مثبت، انگیزه و اعتمادبهنفس او را برای روبهرو شدن با چالشهای آینده افزایش میدهد.
جمعبندی
ارتقاء تابآوری کودکان و نوجوانان نیازمند رویکردی چندجانبه است که شامل ایجاد محیط امن، پرورش مهارتهای حل مسئله، تقویت هوش هیجانی، حمایت اجتماعی، نگرش مثبت، آموزش مهارتهای مقابلهای و حمایت مستمر والدین و مربیان باشد. تابآوری نه تنها سلامت روانی کودکان را تضمین میکند بلکه توانایی آنها را برای موفقیت تحصیلی، اجتماعی و شخصیتی افزایش میدهد. با توجه به اهمیت تابآوری، خانوادهها و مدارس باید آن را جزو اولویتهای اصلی در تربیت کودکان قرار دهند تا نسل آیندهای مقاوم، مستقل و متعادل روانی پرورش یابد.
