مقدمه
افزايش هزينه هاي مراقبت هاي بهداشتي درماني و محدود بودن منابع، تبديل به موضوعات پر اهمیتي در نظام سلامت دنیا شده اند. توسعه سريع فناوري های پزشکی، در بردارنده تضادی در میان افزايش تقاضا برای بکارگیری فناوري های نو ظهور، بحران اقتصادي موجود وکمبود منابع و برقراری عدالت در ايجاد دسترسی و بهره مندی از مراقبت های سلامت را سبب مي شود که اين موضوع بخش اعظم تصمیمات نظام سلامت کشور را در ضرورت و درستی بکارگیری فناوری هايی چون مداخلات سازمانی اصلاح طلبانه در مديريت بخش سلامت، داروهای نوظهور، تجهیزات جديد تشخیصی يا درمانی و روش های نوين بالینی تشکیل می دهد. تصمیم گیری آگاهانه و شفاف سازی نتايج احتمالی بکارگیری يک فناوری و يا به عبارت ساده تر، عواقب انتخاب يک گزينه، موجب ظهور ابزار و روش های حامی تصمیم گیری و سیاست گذاری در حیطه سلامت گرديده است و هم اکنون سیاست گذاران و تصمیم گیرندگان بخش سلامت در بسیاری از کشورهای دنیا از اين روش علمی که مبتنی بر شواهد و دانش روز می باشد بهره مي برند.
تاریخچه ارزیابی فناوری سلامت در ایران:
دبیرخانه ارزیابی فناوری سلامت ایران آبان سال 1386 در معاونت سلامت، مرکز توسعه شبکه و ارتقاء سلامت کار خود را در گروه اقتصاد سلامت آغاز نمود و درپی برنامه ریزی های اولیه با همکاری اساتید متخصص در حوزه ارزیابی فناوری سلامت ارزیابی تعدادی از فناوری های نوین سلامت را به انجام رسانید. از ابتدای سال 1389 به دنبال تغییر سازمانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و تفکیک معاونت های بهداشت و درمان ارزیابی فناوری سلامت تحت عنوان اداره ارزیابی فناوری سلامت در دفتر ارزیابی فناوری، تدوین استاندارد و تعرفه سلامت و در حوزه معاونت درمان فعالیت خود را از سر گرفته و با ارتقای اهداف و مقاصد موجود به صورت ساختارمند در راستای اعتلای سیاست گذاری مبتنی بر شواهد پیش می رود.
قبل از تعریف ارزیابی فناوری سلامت، دو واژه فناوری و فناوری سلامت قرار دارند که به تعریف آنها می پردازیم.
تعریف فناوری:فناوری قسمتی از دانش است که در خلق ابزار ، پردازش امور و استخراج مواد بکار میرود.
تعریف فناوری سلامت:
استفاده از فناوری اطلاعات برای سلامت و مراقبت های بهداشتی می باشد.
تعریف ارزیابی فناوری سلامت:
فناوری اطلاعات سلامت،به انگلیسی Health Information Technology یا HTA استفاده از فناوری اطلاعات برای سلامت و مراقبت‌های بهداشتی است، شامل مدیریت اطلاعات سلامت در تمام سیستم‌های کامپیوتری و تبادل امن اطلاعات سلامت بین مصرف‌کنندگان، تأمین‌کنندگان، پرداخت‌کنندگان و منیتورهای کیفی است.
در واقع هرگونه مداخله ای را که با اعمال آن، نیل به اهداف سلامت دنبال می شود، را ارزیابی فناوری سلامت می نامند.
مصادیق فناوری سلامت شامل داروها، تجهیزات پزشکی، رویه های درمانی و همچنین سبکهای مدیریتی و پشتیبانی می باشد. ارزیابی فناوری سلامت نوعی ابزار توسعه منطقی اشکال مختلف فناور یهای سلامت و همچنین ابزاری برای توزیع بهینه فناوری می باشد . تغییرات سریع فناوری، همواره سیستم های بهداشتی درمانی را جهت استفاده و بکارگیری مداخلات تشخیصی، درمانی و بازتوانی از طریق مجهزکردن نظام سلامت به مجموعه ای تجهیزاتی تحت فشار قرار داده است .
مجریان ارزیابی فناوری سلامت:
الف: فردی :
پزشکان، پرستاران، دندانپزشکان ،متخصصان، مدیران بیمارستان ها، کلینیک ها، آسایشگاه سالمندان و دیگر مدیران مؤسسات مراقبت سلامت، تکنسین رادیولوژی، آزمایشگاه، مهندسین بیومدیکال و بالینی، روانشناس، بیماران و نمایندگان امور بیماران، اپیدمیولوژیست ها، اقتصاددانان، علمای اجتماعی، اخلاقیون، کتابداران، متخصصان اطلاعات، برنامه نویسان کامپیوتر
ب: سازمانی:
سازمان های مراقبت شده،سازمان های تخصصی سلامت، سازمان های تعیین استاندارد،بیمارستانها و شبکه های مراقبت سلامت، سازمان های خریدگروهی، سازمان های مصرف کننده و بیماران، سازمان های ارزیابی خصوصی، مراکز سلامت سازمانی ، شرکتهای تولیدات بهداشتی، گروه های سرمایه ای مشترک
استفاده کنندگان ارزیابی فناوری سلامت:
1-سازمان هاي كنترلي:
این سازمان ها وظیفه دارند مشخص کنند که: استفاده تجاری ( مثلاً بازاریابی) يك دارو، ابزار پزشكي، يا فناوری ديگر مجاز شمرده می شود يا خير.
2- بيماران:
استفاده مناسب مداخلات درماني براي نيازهاي باليني يك بيمار و مسائل باليني ذيربط
3-انجمن هاي حرفه اي سلامت:
نقش انجمن های حرفه ای سلامت درواقع این است که ابزاري براي احراز نقش يك فناوري در پروتکل ها يا راهكارهاي باليني را مشخص کنند.
4-بیمارستان ها و شبكه هاي بهداشتي و درماني:
واحد هاي درمانی بهداشتی ، حوزه سلامت که ممكن است تصميماتي راجع به تهيه و مديريت يك فناوري خريد خدمت گروهي داشته باشند. به عنوان مثال تغییر روشهای درمانی از جراحی به لاپاروسكوپی و از بستری به سرپایی، ورود روشهای جدید درمانی طبی و غیر طبی به بازار، استفاده انحصاری یك بیمارستان از یك فناوری خاص، جایگزینی داروهای قبلی توسط داروی جدید.
5-سازمان هاي وضع كننده استاندارد:
این سازمان ها درواقع نقش شان در فن آوري سلامت : سنجش کیفیت ارائه خدمات و کنترل كيفيت مراقبت های حوزه سلامت، باتوجه به جوانب فناوري در آن حوزه میباشد.
6-مدیران تصمیم گیرنده حوزه سلامت:
نقش این افراد در تصميم گيري های فنی و انجام برنامه های عمومي سلامت بسیار پررنگ است . بعنوان مثال بررسی انجام برنامه واكسیناسیون خاص به‌طور اجباری یا اختیاری در بخش بهداشت عمومی، انجام آزمایش‌های ویژه برای غربالگری سرطان در جمعیت، انجام تست‌های پاراكلینیك معمول قبل از جراحی، شمول یا عدم شمول روندهای درمان آزمایشگاهی نازایی(IVF)، در لیست خدمات دولتی و بیمه ای از طریق معیارهای متداول در فرآیند ارزیابی فنآوری سلامت است.
استفاده کنندگان گزارشات ارزیابی فناوری سلامت :
· استفاده کنندگان سطح بین المللی
· استفاده کنندگان سطح ملی
· استفاده کنندگان سطح سازمانی
· استفاده کنندگان سطح واحدی
· استفاده کنندگان سطح فردی
انواع سیستم های فناوری های نظام سلامت:
انواع سیستم های فناوری های نظام سلامت به شرح زیر میباشد:
1-سیستم دارویی:
بعنوان مثال آسپیرین، داروهای ضد هورمون استرس، آنتی بیوتیک ها و...
2- سیستم مواد بیولوژیک:
از قبیل واکسن ها، فراورده های خونی، ژن درمانی و سلولی
3- سیستم تجهیزات و ملزومات:
از قبیل شوکرهای الکتریکی، سی تی اسکن، دستکش های جراحی، کیت های آزمون تشخیصی
4- سیستم رویه های طبی و جراحی:
روان درمانی، مشاوره تغذیه، آنژیوگرافی قلب، برداشتن کیسه صفرا
5-سیستم پشتیبانی:
از قبیل سیستم های الکترونیکی پرونده بیماران، سیستم های پزشکی از راه دور،فرمول های داروئی، بانک خون، آزمایشگاه
6- سیستم مدیریتی و سازمانی:
پرداخت های آینده نگر با استفاده از گروه های تشخیص وابسته (DRG)، شکل دهی ارائه مراقبت بهداشتی جایگزین، کار راهه های بالینی، برنامه های مدیریت کیفیت جامع.
رویکرد های فناوری به تفکیک حوزه در مراقبت های بهداشتی:
1- رویکرد پیشگیرانه:
فناوری هایی هستند که با پیشگیری از وقوع بیماری ها، کاهش خطرات بروز بیماری ها و حذف دامنه و زمینه بیماری
های قبلی در مقابل بیماری ها محافظت می نماید.
2- رویکرد غربالگری:
بیماری، غیر نرمال بودن و عوامل خطر مرتبط را در افراد بدون علائم کشف می نماید (از قبیل پاپ اسمیر، تست سل
، ماموگرافی، آزمون کلسترول خون).
3- رویکرد تشخیصی:
شناسائی علت و ماهیت و یا میزان بیماری در افراد با علائم و نشـــانه های بالینی (از قبیل ثبت ضربان قلب، تست سرم شناسی تیفوئید، اشعه X برای استخوان شکسته احتمالی).
4- رویکرد درمان:
فناوری های مخصوص حفظ یا بهبود وضعیت سلامت، اجتناب از وخیم ترشدن، کاهش آلام و یا آرامش بخشی (بعنوان مثال، اقدام درمانی علیه ویروس و داروهایی برای درد سرطانی)
5- رویکرد توانبخشی:
فناوری های مربوط به ترمیم، حفظ و یا بهبود کارکرد ذهنی و یا فیزیکی و سلامت افراد ناتوان
محور های ارزیابی فناوری سلامت:
با توجه به مباحث بالا میتوان ارزیابی فناوری سلامت را به 3 محور زیر تقسیم کرد:
1-فناوری محور :
این نوع ارزیابی به تعیین ویژگی ها و عواقب تکنولوژی خاص می پردازد. ( تکنولوژی چه مشکلاتی را حل خواهد کرد و تا چه میزان برای شرایط مختلف مناسب است).
2-مشکل محور:
تمرکز بر یافتن راه حل یا استراتژی مدیریت یک مسئله خاص می باشد که در مدیریت آن مسئله ممکن است از تکنولوژی های جایگزین و یا مکمل استفاده شود. برای مثال بیماری ایسکمیک قلبی و چند فناوری تشخیصی این بیماری با هم مورد
بررسی قرار می گیرند.
3-پروژه محور:
بر استفاده از تکنولوژی در پروژه های طراحی شده و برنامه ها تمرکز دارد. برای مثال وقتی بیمارستانی درباره خرید یک دستگاه MRI بخواهد تصمیم بگیرد امکانات ، پرسنل و دیگر منابع مورد نیاز شامل وضعیت مالی بیمارستان ، بازار خدمات MRI و... را بررسی می کند.
