مکمل‌ها؛ نیاز واقعی یا صنعت تریلیون دلاری؟

بدن انسان یک سیستم بیوشیمیایی فوق‌العاده پیچیده است. هر ویتامین و ماده‌ی معدنی، نقشی حیاتی و مشخص در فرآیندهای سلولی، تولید انرژی، دفاع ایمنی و بازسازی بافت‌ها ایفا می‌کند. این تعادل ظریف، حاصل میلیون‌ها سال تکامل است.

امروزه قفسه‌ی داروخانه‌ها و فروشگاه‌ها مملو از جعبه های رنگارنگی است که وعده‌ی سلامتی، انرژی بی‌پایان و جوانی ابدی می‌دهند. اما آیا این مکمل‌ها، آنگونه که تبلیغ می‌شوند، برای همه ضروری هستند؟ بیایید این موضوع را از دیدگاه علم بررسی کنیم.

• آیا فرد سالم با رژیم غذایی کامل به مکمل نیاز دارد؟

  این یک پرسش کلیدی است و علم پاسخی روشن برای آن دارد: خیر. یک فرد بزرگسال سالم که رژیم غذایی متنوع و متعادلی شامل میوه‌ها، سبزیجات، غلات، پروتئین‌ها و چربی‌های سالم دارد، عموماً هیچ نیازی به مصرف مولتی‌ویتامین یا سایر مکمل‌های غذایی ندارد.

این صرفاً یک نظریه نیست، بلکه نتیجه‌ی ده‌ها سال تحقیق علمی است:

• در یک سرمقاله مشهور و تأثیرگذار با عنوان "Enough Is Enough: Stop Wasting Money on Vitamin and Mineral Supplements" که در ژورنال Annals of Internal Medicine منتشر شد، گروهی از دانشمندان برجسته پس از بررسی سه کارآزمایی بالینی بزرگ، به این نتیجه رسیدند که برای عموم مردم، مصرف مکمل‌ها در پیشگیری از بیماری‌های مزمن یا مرگ تأثیری ندارد و حتی مصرف برخی از آن‌ها در دوزهای بالا می‌تواند مضر باشد.

• گروه کاری خدمات پیشگیرانه ایالات متحده (USPSTF)، که یک نهاد علمی مستقل و معتبر است، پس از بازبینی گسترده‌ی شواهد علمی، اعلام کرد که شواهد کافی برای توصیه به مصرف مولتی‌ویتامین‌ها جهت پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی یا سرطان در بزرگسالان سالم وجود ندارد.

• اصل «هم‌افزایی غذایی» (Food Synergy) که در کتب مرجع تغذیه مانند "Krause's Food & the Nutrition Care Process" به آن پرداخته شده، توضیح می‌دهد که مواد مغذی موجود در غذاهای کامل (مانند یک سیب یا مقداری اسفناج) در کنار هزاران ترکیب زیست‌فعال دیگر (فیتوکمیکال‌ها، فیبر و...) کار می‌کنند. این ترکیبات در کنار هم اثری دارند که یک قرص مکمل هرگز نمی‌تواند آن را شبیه‌سازی کند.

بنابراین، اولین و مهم‌ترین قانون علم تغذیه این است: هیچ مکملی نمی‌تواند جایگزین یک الگوی غذایی سالم شود.

• چه کسانی و چه زمانی به مکمل نیاز دارند؟

با وجود اصل بالا، علم پزشکی گروه‌های خاصی را شناسایی کرده که بدنشان برای عملکرد بهینه، به حمایت بیرونی نیاز دارد:

دوران‌های خاص زندگی:

• بارداری و شیردهی: نیاز به اسید فولیک (برای جلوگیری از نقص لوله عصبی جنین) و آهن (برای پیشگیری از کم‌خونی) امری ثابت‌شده است.

• سالمندان: با افزایش سن، توانایی جذب ویتامین B12 کاهش می‌یابد. همچنین نیاز به ویتامین D و کلسیم برای پیشگیری از پوکی استخوان ضروری می‌شود.

• نوزادان: معمولاً به قطره ویتامین D و آهن نیاز دارند.

• گیاهخواران و وگان‌ها: این افراد در معرض کمبود ویتامین B12 (که تقریباً فقط در منابع حیوانی یافت می‌شود)، آهن، کلسیم و ید هستند و مصرف مکمل تحت نظر متخصص برایشان ضروری است.

بیماری‌ها و شرایط خاص پزشکی:

• افراد مبتلا به بیماری‌های سوءجذب (مانند سلیاک، کرون).

• کسانی که جراحی‌های کاهش وزن انجام داده‌اند.

• افراد با کمبودهای تغذیه‌ای تشخیص داده شده (مثلاً کم‌خونی فقر آهن) که تنها با غذا قابل جبران نیست.

**ورزشکاران حرفه‌ای: نیازهای این گروه باید به صورت فردی و بر اساس آزمایش‌های دقیق سنجیده شود. مقالات منتشر شده در «Journal of the International Society of Sports Nutrition» تأکید می‌کنند که اگرچه نیاز به برخی مواد مغذی افزایش می‌یابد، اما مصرف بی‌رویه مکمل‌ها نه تنها مفید نیست، بلکه می‌تواند مضر هم باشد.

• صنعت تریلیون دلاری و قدرت بازاریابی

اگر علم می‌گوید اکثر ما به این مکمل ها نیاز نداریم، پس چرا این صنعت تا این حد بزرگ و پررونق است؟ پاسخ در دو کلمه است: بازاریابی هوشمندانه.

• ایجاد حس نیاز و ترس: تبلیغات مکمل‌ها اغلب بر روی ترس از «کمبود داشتن» و «بهینه نبودن» مانور می‌دهند. آن‌ها این ایده را ترویج می‌کنند که غذاهای ما دیگر مواد مغذی کافی ندارند، پس شما «حتماً» کمبود دارید.

• وعده‌های مبهم و جذاب: عباراتی مانند «تقویت سیستم ایمنی»، «افزایش سطح انرژی» و «سم‌زدایی بدن» از نظر علمی بسیار مبهم هستند اما برای مصرف‌کننده بسیار جذاب‌اند. این وعده‌ها شما را به خرید محصولی ترغیب می‌کنند که شاید هیچ نیازی به آن نداشته باشید.

• قوانین سهل‌گیرانه: در بسیاری از کشورها، مکمل‌های غذایی تحت قوانین مشابه داروها نیستند. آن‌ها برای ورود به بازار نیازی به اثبات اثربخشی خود ندارند (برخلاف دارو که باید کارآزمایی‌های بالینی دقیق را بگذراند). این خلاء قانونی به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا با ادعاهای گسترده‌تری محصولات خود را به فروش برسانند.

• بازاریابی از طریق افراد تأثیرگذار (Influencers): استفاده از چهره‌های ورزشی و سلبریتی‌ها این تصور را ایجاد می‌کند که موفقیت و سلامتی آن‌ها مدیون این قرص‌هاست، در حالی که در واقعیت، این تنها یک قرارداد تبلیغاتی است.

• مصرف مکمل ها میتواند مضر هم باشد؟

پاراسلسوس، پزشک سوئیسی، قرن‌ها پیش گفت: «همهٔ مواد، سمی هستند و هیچ چیز وجود ندارد که خاصیت سمی نداشته باشد، تنها میزان دُوز است که باعث ایجاد تفاوت بین یک مادهٔ سمی و دارو می‌شود». مصرف خودسرانه و بیش از حد مکمل‌ها نیز می‌تواند عوارض جدی داشته باشد:

• مسمومیت (Toxicity): ویتامین‌های محلول در چربی (A, D, E, K) در بدن ذخیره شده و مصرف بیش از حدشان به کبد و سایر ارگان‌ها آسیب می‌زند.

• تداخل در جذب: مصرف زیاد یک ماده معدنی می‌تواند جذب ماده‌ی دیگر را مختل کند. برای مثال، دوز بالای روی (Zinc) در جذب مس (Copper) اختلال ایجاد می‌کند.

• پنهان کردن بیماری‌های زمینه‌ای: با مصرف مکمل، ممکن است علامت یک بیماری جدی را موقتاً برطرف کنید، اما بیماری اصلی پنهان می‌ماند و پیشرفت می‌کند.

در مجموع باید گفت مکمل ها اکسیرهای جادویی برای سلامتی، انرژی و جوانی نیستند، بلکه مثل سایر داروها باید در مواقع لازم و به میزان مشخص مصرف شوند. برای عموم جامعه هیچ مکملی جایگزین رژیم غذایی کامل و متنوع نیست.