بر اساس نظریه هوش سه گانه، انسان سه نوع هوش دارد:
هوش عقلانی (IQ): این هوش مربوط به مهارت‌های منطقی و زبانشناسی ماست که درحال‌حاضر بیش از سایر هوش‌ها به‌عنوان ملاک موفقیت آموزشی محسوب می‌شود و مناسب حل مسئله ریاضی و منطقی است.
هوش عاطفی یا هیجانی (EQ): به افراد کمک می‌کند تا عواطف خود و دیگران را مدیریت کنند. این هوش در موفقیت حرفه‌ای و شخصی فرد بسیار مؤثر است و آنها را در برقراری ارتباط یاری می‌دهد و تا حدی از قابلیت پیشگویی نیز برخوردار است.
هوش معنوی (SQ): هوش معنوی برخلاف هوش عقلانی که کامپیوترها هم از آن بهره‌مندند و نیز هوش عاطفی که در برخی از پستانداران رده بالا دیده می‌شود، خاص انسان است. زوهار و مارشال هوش معنوی را یک بعد جدید از هوش انسانی معرفی کردند و به نظر آنها این نوع هوش است که برای حل مسائل مفهومی و ارزشی استفاده می‌شود. هوش معنوی زمینه تمام آن چیزهایی است که ما به آنها اعتقاد و باور داریم. سؤال‌های جدی در مورد اینکه از کجا آمده‌ایم، به کجا می‌رویم و هدف اصلی زندگی چیست، از نمودهای هوش معنوی است.
هوش معنوی برای کارکرد اثربخش هوش عقلانی و هوش عاطفی ضرورت دارد. در واقع هوش عقلانی دروازه ورود فرد برای کسب موفقیت در رشته تحصیلی مورد علاقه‌اش است. اما آنچه او را در زمره بهترین‌ها در شغل و حرفه او قرار می‌دهد، هوش عاطفی است.
بهره‌مندی از حداقل هوش عاطفی آغاز راه سفر به سوی معنویت، خودآگاهی و هوش معنوی است که خود موجب تقویت هوش عاطفی می‌شود. از طرف دیگر هوش عاطفی نیز می‌تواند در رشد و ارتقای هوش معنوی مؤثر باشد. دو هوش عاطفی و هوش معنوی تأثیری مستقیم و مثبت بر یکدیگر دارند. رشد و توسعه هر یکی باعث پرورش و توسعه دیگری می‌شود.
انسان همیشه در این دنیا به دنبال رفع سردرگمی‌ها، کشف معنای زندگی و ایجاد ارتباط با منبعی بوده است که به او آرامش و اطمینان قلبی بدهد. او همیشه در پی پاسخ به سؤالاتی این چنین بوده است:
ار کجا آمده‌ام؟
برای چه آمده‌ام؟
به کجا می‌روم؟
و …
نیازهای معنوی به‌عنوان یکی از عمیق‌ترین نیازهای بشر، در ایجاد و بهبود سلامت جسمی و روحی انسان‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. تعاریف مختلفی برای نیازهای معنوی مطرح شده که یکی از آنها توسط استال وود و استول (۱۹۷۵) بیان گردیده است: هر عاملی که برای ایجاد یا ابقای ارتباط پویای فرد با خداوند (که توسط آن فرد تعریف می‌شود) و خارج از این رابطه، برای تجربه بخشودن، عشق، امید، اعتماد، معنا و هدف در زندگی ضروری است، نیاز معنوی نام دارد.
هوش معنوی چیزی است که به زندگی معنا می‌بخشد. هوش معنوی مانند عینکی است که از طریق آن فرد تجربیات و رویدادهای زندگی‌اش را از منظری عالی‌تر و بالاتر ادراک می‌کند. هوش معنوی در روابط فرد با خودش، دیگران و جامعه و با جهان ماورا و خدا مؤثر است و بهبود و افزایش آن به بهبود این روابط کمک می‌کند؛ یعنی هوش معنوی قبل از آگاهی به جهان موجب افزایش خودآگاهی شناخت از خود می‌شود.
جالب است بدانید که هوش معنوی در طول زمان قابل افزایش است و انسان می‌تواند به‌صورت نامحدود آن را در خود توسعه دهد. مسلماً تجربیات معنوی در توسعه هوش معنوی بسیار مؤثر است.
نظریات مختلف عوامل زیادی را به‌عنوان زیرمجموعه هوش معنوی معرفی کرده‌اند. یکی از آنها که بر مینای آن تست هوش معنوی جامع (ISIS) طراحی شده است، در سال 2007 توسط آمرام و درایر مطرح شد. تست هوش معنوی جامع در کشورهای مختلف از جمله ایران اعتبارسنجی و تأیید شده است.
اجزای هوش معنوی که در تست هوش معنوی جامع ارزیابی می‌شوند عبارتند از :
که شامل موارد زیر است :
آگاهی: توانمندی اداره کردن موقعیتی که در آن هستیم و اهدافی که داریم با سطح هوشیاری بالا در آن لحظه.
ترکیب کردن: از طریق دیدن دیدگاه‌های مختلف و تعارضات گوناگون، شما قادر به دیدی فراتر از یک دید منطقی ساده هستید.
زیبایی: توجه کردن به زیبایی‌های اطراف و کاری که انجام می‌دهید و داشتن بیانی خلاقانه برای ابراز این زیبایی.
قدرشناسی: نسبت به چیزهای مثبت در زندگیتان درک و احساس قدرشناسی دارید و آنها را به منزله هدیه‌ای در زندگی در نظر می‌گیرید.
بصیرت و قوه درک: شما آگاهید و بر اساس درک درونی و ارزش‌ها و حقیقت درونیتان عمل می‌کنید.
استقلال و آزادی: شما مستقل از شرایط جامعه عمل می‌کنید.
معنا و مفهوم:که شامل این موارد است: ۱) هدف: شما یک حس عمیق‌تر برای هدف و معنای کارتان تجربه می‌کنید که فراتر از پاداش‌های مادی است. ۲) خدمت کردن: شما از طریق خدمت کردن به دیگران و جهان بزرگ‌تر می‌توانید معنای زندگی را درک کنید.
که شامل موارد زیر می‌شود :
تجسم: شما متفکرانه از بدن و احساس متصل به فطرتتان آگاهید و قادرید که افکار و سر خط‌های اصلیتان را از دست ندهید.
بینش و بصیرت: شما از طریق خواب‌ها یا رؤهایتان و … که فراتر از تفکرات خطی هستند، می‌توانید موقعیت‌تان را ارزیابی و تصمیم‌گیری کنید.
که شامل موارد زیر می‌شود:
پذیرش و قبول: شما عاشق این هستید که بدانید حقیقت چیست و بدون پافشاری و دفع کردن و ناراحت شدن آن را قبول می‌کنید.
متفکر: شما متفکرانه از تجربیات حالتان آگاهید و می‌پذیرید (تجربیاتی که در همان لحظه رخ می‌دهند)
خوش‌بینی: شما خوش‌بین هستید و اعتقاد دارید چیزها و رخ دادها به بهترین وجه روی می‌دهند و قادرید زندگی کنید بدون ترس و واهمه.
مسالمت آمیز: شما احساس متانت و آرامی می‌کنید و یک آرامش درونی دارید؛ حتی اگر اطرافتان پر از شلوغی و آشفتگی و هرج و مرج باشد.
پذیرش خود: شما خودتان را با تمام محدودیت‌ها و مشکلات می‌پذیرید و با مهربانی با خودتان رفتار می‌کنید.
که شامل موارد زیر می‌شود:
تقدس و پاکی: شما به هر چیزی که در اطراف شما هست یک نگاه وسیع و مقدس دارید و احساس می‌کنید جزئی از یک جهان بزرگ‌تر هستید. شما به دنبال اتحاد و یکپارچگی همه چیزها با هم هستید.
وابستگی: شما نسبت به دیگران احساس همدلی و دلسوزی دارید. ارتباط‌تان با دیگران را بر این اساس شکل می‌دهید.
مقدس و روحانی: شما توجه می‌کنید و احساس می‌کنید که به یک نیروی مقدس متصل‌اید و خدا را همه جا حاضر و ناظر می‌بینید.
خود برتر: شما از یک خود برتر در درونتان آگاهید و به راهنمایی‌های آن گوش می‌دهید و با یک هوشیاری بالاتر که بینش و اعتماد عمیق‌تری به شما می‌دهد در ارتباط‌‌اید.
تمرین و ممارست: به‌کار بستن یکسری تمرینات متنوع روحی و وابسته به غور و تعمق که به شما در کارهای روزانه‌تان کمک می‌کند.
خودداری: شما قادرید که خود درونتان را کنترل کنید که بر روی واکنش‌ها و روابط شما با دیگران تأثیر نگذارد. مربوط به فروتنی و کنار آمدن با دیگران است.
