معرفی انواع نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی در ایران

این نوشته از کتاب نظام‌های بهره‌برداری تالیف استاد فقید آقای دکتر محمد عبداللهی (سال 1377) برگرفته شده است.

نظام بهره‌برداری: منظور از نظام بهره‌برداری سازمانی اجتماعی مرکب از عناصر بهم پیوسته‌ای است که با هویت و مدیریتی واحد در ارتباط متقابل با شرایط طبیعی و اجتماعی محیط خود امکان تولید محصولات کشاورزی را فراهم می‌سازد.

تمامی واحدهای بهره‌برداری کشاورزی موجود در ایران را می توان به سه نوع اصلی، یعنی دهقانی، تعاونی و تجاری و هر نوع اصلی خود به چند گونه فرعی یا ترکیبی به شرح زیر تقسیم بندی کرد:

1- نظام بهره‌برداری دهقانی (سنتی): شامل واحدهای خرد و دهقانی است که به تعبیر عبداللهی بیش از چهارپنجم کل واحدهای بهره‌برداری موجود در ایران را تشکیل می‌دهد. متوسط وسعت اراضی کشاورزی واحدهای بهره‌برداری دهقانی 3 هکتار است که به طور متوسط در 5 قطعه کوچک پراکنده است. هر واحد بهره‌برداری دهقانی معمولا شامل یک خانوار بهره‌بردار روستایی است. بنابراین سازمان و مدیریت غیررسمی و خانوادگی، سطح سواد و دانش علمی و فنی و سطح تکنولوژی و توان کاربرد روش‌ها و فنون نوین و استفاده مناسب از ماشین‌ آلات و نهاده‌های کشاورزی و به تبع آن میزان عملکرد پایین است.

2- نظام بهره‌برداری تعاونی شامل تعاونی‌های سنتی، مشاع‌ها و شرکت های تعاونی تولید روستایی است.

- تعاونی‌های سنتی با اشکال متفاوتی چون بنه، صحرا و حراثه در نواحی مختلف ایران به وجود آمدند ولی اغلب آن‌ها متعاقب اصلاحات ارضی و تقسیم نسق ها و قطع وابستگی دهقانان به ارباب از بین رفتند.

- تعاونی مشاع متعاقب انقلاب اسلامی به وسیله هیات‌های هفت نفره تشکیل شدند. هر تعاونی مشاع به طور متوسط 8 نفر عضو دارد و هر عضو به متوسط 5 هکتار زمین مشاع در اختیار دارد. ولی در عمل و در بسیاری موارد هر عضو به صورت مستقل و نظیر یک واحد خرد دهقانی عمل می‌کند.

- تعاونی‌های تولید روستایی در ارزیابی عبداللهی به صورت مناسب‌ترین گونه نظام بهره‌برداری تعاونی شناخته شده است و تشکیل آن‌ها روندی رو به رشد دارد. به گفته عبداللهی در سال 1377، هر واحد از تعاونی‌ها به طور متوسط 250 خانوار عضو و 2500 هکتار زمین در اختیار دارد و اعضا رضایت زیادی از نظام بهره‌برداری تعاونی تولید روستایی نشان‌ داده‌اند.

3- نظام بهره‌برداری تجاری شامل مزارع و بهره‌برداری‌های شخصی، شرکت های سهامی زراعی و شرکت‌های کشت و صنعت می‌باشد. در این بهره‌برداری‌ها سازمان و مدیریت علمی و تخصصی است. سطح اطلاعات، تکنولوژی، توسعه و میزان عملکرد بالاست. این بهره‌برداری‌ها به دلیل امکان یکپارچگی اراضی و سرمایه‌گذاری و کسب سود بیشتر، بعد از تعاونی‌های تولید روستایی مطلوبیت بیشتری برای بهره‌برداری دارند و رضایت بهره‌برداران بالاست.