پدرام باقـــرنژاد - روزنامــه نگار- کارشناس ارشــد مدیــریت اجــرایی -مدیــرارشد فــرهنگی ، رسانــه ای ...
پدرام باقرنژاد روزنامه نگار؛ تأثيرات يأس و نااميدی اجتماعی بر اقتصاد ايران؛ عوامل، پيامدها و راهکارهای مقابله
پدرام باقرنژاد؛ روزنامه نگار و مدیر مسئول پایگاه خبری، تحلیلی چراغ اقتصاد
چراغ یازدهم از کتاب چلچراغ اقتصاد:
سرمقاله؛تأثيرات يأس و نااميدی اجتماعی بر اقتصاد ايران؛ عوامل، پيامدها و راهکارهای مقابله
وقتی دهه ها باد میکاری طوفان درو می کنی! وقتی بذر یأس در جان جامعه کاشته شود، طوفان ناکامی درو خواهد شد. این طوفان، نهتنها افراد، بلکه بنیانهای اقتصادی و اجتماعی را نیز متزلزل میکند. بخصوص در سالهای اخیر، ناامیدی و یأس اجتماعی در ایران، نه تنها به مشکلی ساده، بلکه به بحرانی عمیق و فراگیر بدل گشته است که تأثیرات مخربی بر روان جمعی و اقتصاد کشور برجای میگذارد. این حس، که ریشه در ناپایداری اقتصادی، موانع دستیابی به اهداف اجتماعی، و کمبود شادابی و امید به فردا دارد، همچون سایهای سنگین بر روح و روان جامعه گسترده شده است. در این میان، بی عدالتی ها، نابرابریهای اقتصادی و شکافهای اجتماعی نیز همچون زخمهای مزمن بر این بحران دامن زدهاند. مردم در بطن این حس ناکامی بی پایان گیر افتادهاند، بیآنکه روشنایی در افق برایشان نمایان شود. مشکلات معیشتی، فشارهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و کمبود امکانات زندگی توأم با وعده ها و آرزوهای تحققنیافته، روز به روز بر احساس سنگینی و بیپناهی اکثریت جامعه دامن میزند. این وضعیت، میل به ریسکپذیری و نوآوری را در جامعه بهشدت کاهش داده و حتی گروههای جوانتر که موتور محرک اقتصاد هستند، دچار نوعی انفعال شدهاند. مردمی که درگیر مشکلات معیشتی و اقتصادی هستند و در عین حال احساس میکنند صدایشان شنیده نمیشود، به تدریج از چرخه فعالیتهای مولد خارج شده و به انفعال اجتماعی روی میآورند. این یأس تنها یک حس فردی نیست؛ بلکه سیلی از پیامدهای اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد که ثبات و رفاه جامعه را به مخاطره میاندازد و در زندگی روزمره مردم اثرات خود را برجای میگذارد. از جمله پیامدهای این بحران میتوان به کاهش بهرهوری نیروی کار، فرار سرمایههای انسانی و مالی، و افزایش وابستگی اقتصادی به منابع ناپایدار اشاره کرد. ز سوی دیگر، فرسایش سرمایه اجتماعی ناشی از یأس عمومی، امکان شکلگیری انسجام و همکاری ملی برای برونرفت از بحرانهای اقتصادی را نیز کاهش میدهد. بهعلاوه، ناامیدی اجتماعی باعث کاهش اعتماد عمومی به نهادهای تصمیمگیر شده و توانایی نظام حکمرانی برای اجرای اصلاحات ساختاری را بهشدت تضعیف کرده است. در چنین شرایطی، بازیابی امید به آینده، نهتنها یک ضرورت روانشناختی، بلکه شرط بقای اقتصادی و اجتماعی است. در این نوشته، نویسنده با امید به فردایی بهتر و آرزوی گذر از این بحران، بر آن است تا به بررسی عوامل پدیدآورنده این ناامیدی بپردازد. در این راه، نه تنها ابعاد این بحران و اثرات آن بر بخشهای مختلف جامعه و اقتصاد بررسی خواهد شد، بلکه به دنبال راهکارهایی است که بتوانند از شدت پیامدهای ناگوار آن بکاهند و روزنهای از امید را برای مردم و جامعه باز کنند.
ريشههاي يأس و نااميدي در جامعه ايران
- وعدههاي اقتصادي تحققنيافته
عدمتحقق وعدههاي اقتصادي دولتها، بهويژه در دهههاي اخير، يکي از مهمترين عوامل ايجاد يأس و نااميدي در ميان مردم ايران است. دولتهاي مختلف وعدههاي زيادي براي بهبود شرايط معيشتي و اقتصادي مردم دادهاند، اما اين وعدهها بهدليل عواملي مانند سوءمديريت، فساد و تحريمهاي بينالمللي اغلب بهطور کامل محقق نشدهاند. کاهش اعتماد عمومي به نهادهاي دولتي و اقتصادي از نتايج عدمتحقق وعدههاست. طبق تحقيقي که توسط «موسسه تحقيقاتي پيو» منتشر شده، عدمتحقق وعدههاي اقتصادي و ناکارآمدي نهادها به کاهش اعتماد عمومي و افزايش احساس يأس در جامعه منجر شده است.
(Pew Research Center, 2023)
- بحرانهاي اقتصادي و افزايش تورم
تورم بالا و افزايش قيمتها، بهويژه در سالهاي اخير، از ديگر عوامل اصلي افزايش يأس و نااميدي در جامعه ايران بوده است. نرخ تورم به سطوح نگرانکنندهاي رسيده و قدرت خريد مردم بهطور قابلتوجهي کاهش يافته است. طبق گزارش سازمان جهاني بانک، افزايش نرخ تورم و نوسانات قيمتي منجر به کاهش قدرت خريد و افزايش فشار اقتصادي خانوارهاي ايراني شده است. (World Bank, 2024) بسياري از خانوادهها با مشکلات معيشتي روبهرو هستند که اين وضعيت افزايش نااميدي و ناتواني در برابر مشکلات اقتصادي را بهدنبال داشته است.
- بيکاري و ناامني شغلي
بيکاري، بهويژه در ميان جوانان و فارغالتحصيلان دانشگاهي، يکي ديگر از عوامل مهم در افزايش يأس و نااميدي در جامعه ايران است. با وجود تلاشهاي دولت براي ايجاد اشتغال، نرخ بيکاري بهويژه در ميان جوانان بهطور قابلتوجهي بالاست. طبق گزارش مرکز آمار ايران، درصد بالايي از فارغالتحصيلان دانشگاهي قادر به يافتن شغل مناسب نيستند و اين امر به افزايش يأس و نااميدي در ميان جوانان دامن زده است(Statistical Center of Iran, 2023).
تأثيرات زيانبار بر اقتصاد کلان
- کاهش اعتماد عمومي و سرمايهگذاري
يکي از پيامدهاي اصلي يأس و نااميدي در جامعه، کاهش اعتماد عمومي به دولت و نهادهاي اقتصادي است. کاهش اعتماد عمومي باعث ميشود سرمايهگذاران داخلي و خارجي از سرمايهگذاري در کشور خودداري کنند، زيرا براي سرمايهگذاري نياز به يک محيط اقتصادي پايدار و پيشبينيپذير است. طبق «گزارش اقتصاد جهاني 2024» صندوق بينالمللي پول، کاهش سرمايهگذاريها منجر به کاهش توليد و افزايش بيکاري ميشود که خود به تشديد رکود اقتصادي ميانجامد (IMF, 2024).
- فرار سرمايه و نخبگان
در شرايطي که يأس و نااميدي در جامعه افزايش مييابد، بسياري از جوانان، سرمایه های انسانی، نخبگان و سرمايهگذاران تصميم به ترک کشور ميگيرند. اين پديده که به فرار مغزها و سرمايههاي انسانی و مالي مشهور است، به شدت توانمنديهاي علمي و اقتصادي کشور را تحتتأثير قرار ميدهد. سازمان همکاري و توسعه اقتصادي (OECD) در گزارشي درباره مهاجرت نخبگان، به بررسي پيامدهاي اقتصادي آن پرداخته و تأکيد کرده که اين موضوع منجر به کاهش توان توليدي و در ادامه، توان رقابتي کشورها ميشود (OECD, 2023).
- کاهش بهرهوري و رشد اقتصادي
يأس و نااميدي بهطور مستقيم بر بهرهوري نيروي کار تأثير ميگذارد و آن را کاهش ميدهد. افرادي که احساس ميکنند تلاشهايشان به نتيجه نميرسد، انگيزه کمتري براي کار و تلاش دارند که به کاهش بهرهوري و در نهايت کاهش رشد اقتصادي منجر ميشود. طبق گزارش «مرکز پژوهشهاي اقتصادي ايران» کاهش انگيزه و بهرهوري نيروي کار به کاهش کارآيي اقتصادي و ناتواني در دستيابي به رشد پايدار منجر شده است (Economic Research Center of Iran, 2024).
تأثيرات زيانبار بر معيشت خانوادههاي ايراني
- افزايش فقر و نابرابري
يأس و نااميدي در جامعه به افزايش فقر و نابرابري در ميان خانوادههاي ايراني منجر شده است. افزايش هزينههاي زندگي و کاهش قدرت خريد موجب شده بسياري از خانوادهها قادر به تأمين نيازهاي اساسي خود نباشند. «مرکز بينالمللي توسعه» گزارش ميدهد که اين وضعيت به افزايش نابرابريهاي اقتصادي و اجتماعي منجر شده و فشار رواني و اقتصادي بيشتري بر خانوادههاي کمدرآمد وارد کرده است (International Development Center, 2024).
- کاهش کيفيت زندگي و رفاه عمومي
کاهش قدرت خريد و افزايش هزينههاي زندگي باعث کاهش کيفيت زندگي و رفاه عمومي در جامعه شده است. بسياري از خانوادهها مجبور به کاهش هزينههاي خود در زمينههاي اساسي مانند بهداشت، آموزش و تغذيه شدهاند که اين امر تأثيرات منفي بلندمدتي بر سلامت و رفاه عمومي جامعه خواهد داشت. طبق گزارش سازمان جهاني بهداشت، کاهش کيفيت زندگي ميتواند به افزايش مشکلات بهداشتي و تغذيهاي بينجامد (World Health Organization, 2023).
- افزايش ناهنجاريهاي اجتماعي
افزايش يأس و نااميدي بهطور مستقيم به افزايش ناهنجاريهاي اجتماعي منجر ميشود. بيکاري، فقر و نابرابري، عوامل اصلي در افزايش جرم، اعتياد و مشکلات رواني در جامعه هستند. براساس گزارش «مرکز پژوهشهاي اجتماعي ايران» اين ناهنجاريها نهتنها به کاهش امنيت اجتماعي منجر ميشود، بلکه افزايش بياعتمادي عمومي و کاهش انسجام اجتماعي را نيز بهدنبال دارد (Social Research Center of Iran, 2024).
تأثيرات اجتماعي، سياسي، فرهنگي و امنيتي
- تأثيرات اجتماعي
يأس و نااميدي اجتماعي همچنين منجر به افزايش شکاف اجتماعي و کاهش انسجام جامعه ميشود. افراد نااميد تمايل کمتري به مشارکت در فعاليتهاي جمعي دارند، که اين امر ميتواند به کاهش همبستگي اجتماعي و افزايش تنشهاي اجتماعي منجر شود. تحقيقات «مرکز مطالعات اجتماعي ايران» نشان ميدهد کاهش اعتماد اجتماعي ميتواند به افزايش نارضايتي عمومي و کاهش سطح همکاريهاي اجتماعي بينجامد (Social Studies Center of Iran, 2024).
- تأثيرات سياسي
يأس و نااميدي اجتماعي ميتواند به انزجار عمومی و بی تفاوتی یا عناد و نهایتا کاهش مشارکت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سياسي و عدم باور و اعتماد به
نظام سياسي منجر شود. مردم نااميد ممکن است از انواع مشارکت ها و فرآيندهاي سياسي فاصله بگيرند و به شرکت در انتخابات و فعاليتهاي سياسي بيعلاقه شوند. اين وضعيت ميتواند به کاهش مشروعيت سياسي و افزايش بيثباتي سياسي منجر شود. طبق «گزارشهاي سياسي بينالمللي»، بياعتمادي به نهادهاي سياسي و عدممشارکت عمومي ميتواند به بحرانهاي سياسي و اجتماعي شديدتري ختم شود (International Political Reports, 2024).
- تأثيرات فرهنگي
يأس و نااميدي ميتواند به تغييرات فرهنگي و اجتماعي منجر شود. در شرايطي که افراد از تحقق آرمانها و اهداف اجتماعي خود نااميد ميشوند، ممکن است بهدنبال جايگزينهاي فرهنگي و اجتماعي باشند که با هنجارهاي قبلي جامعه در تضاد است. اين تغييرات فرهنگي ميتواند به کاهش ارزشهاي سنتي و افزايش تنشهاي فرهنگي منجر شود. طبق گزارش»مرکز فرهنگ و هنر ايران» اين تغييرات ميتواند به ايجاد شکاف فرهنگي و تغيير در هويت فرهنگي جامعه بينجامد(Center for Culture and Arts of Iran, 2024).
- تأثيرات امنيتي
افزايش يأس و نااميدي ميتواند باعث افزايش ناآراميهاي اجتماعي و تهديدات امنيتي شود. شرايط اقتصادي نامساعد و افزايش نابرابريهاي اجتماعي ميتواند به افزايش ناآراميهاي اجتماعي و تشديد بحرانهاي امنيتي بينجامد. طبق گزارش «سازمان امنيت ملي ايران» بحرانهاي اقتصادي و اجتماعي ميتواند به افزايش جرائم و تهديدات امنيتي منجر شود؛ از اينرو نيازمند توجه ويژه و تدابير امنيتي مؤثر است(National Security Organization of Iran, 2024).
راهکارهاي پيشنهادي براي کاهش يأس و نااميدي
اگرچه اين عارضه داراي ابعادي گسترده، پيچيده و چندلايه بوده و متاثر از آثار عميق عملکرد و رفتار حکمرانان جامعه در طول چهل و چند سال است و باوجود اينکه اين زخمها کهنه و روي هم ايجاد شده و بهسادگي قابلالتيام نيست، اما راهکارهايي براي کاهش و مديريت آن ارائه ميشود. اين راهکارها قطعا تمام آثار و پيامدهاي اين زخم کهنه را درمان نميکند، اما ميتواند بهنوعي گامي مفيد و چراغ راه تحول و توسعه اقتصاد براي حرکت در مسير درست آینده کشور باشد.
- اصلاحات اقتصادي و مبارزه با فساد
يکي از مهمترين اقدامات براي کاهش يأس و نااميدي، انجام اصلاحات اقتصادي و مبارزه با فساد است. دولت بايد با شفافسازي فرآيندهاي اقتصادي و مقابله با فساد، اعتماد عمومي را بازگرداند. طبق «گزارش فساد جهاني 2024» منتشر شده توسط «سازمان شفافيت بينالمللي»، اصلاحات اقتصادي و افزايش شفافيت ميتواند به بازسازي اعتماد عمومي و ايجاد يک محيط اقتصادي پايدار کمک کند (Transparency International, 2024).
- ايجاد اشتغال و حمايت از کارآفريني
دولت ميتواند با ايجاد شرايط مناسب براي توسعه کسبوکارهاي کوچک و متوسط و حمايت از کارآفريني، به کاهش بيکاري و ايجاد اشتغال پايدار کمک کند. ايجاد فرصتهاي شغلي جديد، بهويژه براي جوانان و فارغالتحصيلان دانشگاهي ميتواند به کاهش نااميدي و بهطبع افزايش اميد به آينده بينجامد. «گزارش اشتغال جهاني 2024» منتشرشده توسط «سازمان جهاني کار» تأکيد ميکند که حمايت از کارآفريني و ايجاد اشتغال ميتواند به بهبود وضعيت اقتصادي و اجتماعي کمک کند (International Labour Organization, 2024).
- توجه به عدالت اجتماعي و توزيع عادلانه منابع
توجه به عدالت اجتماعي و توزيع عادلانه منابع از جمله مسائل اساسي است که ميتواند به کاهش فقر و نابرابري در جامعه کمک کند. دولت ميتواند با اجراي سياستهاي حمايتي مانند افزايش دسترسي به خدمات بهداشتي، آموزشي و تأمين اجتماعي، به بهبود وضعيت معيشتي خانوادههاي کمدرآمد کمک کند. طبق «گزارش نابرابري جهاني 2024» منتشرشده توسط «بانک جهاني»، اجراي سياستهاي حمايتي ميتواند به کاهش نابرابريها و افزايش رضايت عمومي کمک کند (World Bank, 2024).
- تقويت نهادهاي مدني و افزايش مشارکت اجتماعي
تقويت نهادهاي مدني و افزايش مشارکت اجتماعي ميتواند به بازسازي اعتماد عمومي و کاهش يأس و نااميدي کمک کند. ايجاد فضايي که در آن مردم در تصميمگيريهاي اقتصادي و اجتماعي مشارکت کنند، ميتواند به افزايش احساس تعلق و مسئوليتپذيري در جامعه کمک کند. طبق «گزارش مشارکت اجتماعي و اقتصادي سازمان ملل»، افزايش مشارکت اجتماعي ميتواند به بازسازي اعتماد عمومي و کاهش احساس نااميدي در جامعه منجر شود (UN Social Participation Report, 2024).
- تقويت نظام آموزشي و ارتقاء مهارتها
بهبود نظام آموزشي و ارتقاء مهارتهاي نيروي کار ميتواند به افزايش بهرهوري و کاهش بيکاري کمک کند. دولت ميتواند با سرمايهگذاري در آموزش و پژوهش، نيروي کار ماهر و متخصصي را پرورش دهد که قادر به رقابت در بازارهاي جهاني باشند. طبق «گزارش جهاني آموزشوپرورش»، سرمايهگذاري در نظام آموزشي و ارتقاء مهارتهاي نيروي کار ميتواند به کاهش يأس و نااميدي در ميان جوانان و افزايش اميد به آينده کمک کند (Global Education Report, 2024).
جمعبندي و نتيجهگيري
گسترش دامنه يأس و نااميدي در جامعه ايران بهدليل عدم تحقق اهداف معيشتي و اقتصادي دولت، تأثيرات گسترده و زيانباري بر اقتصاد و معيشت خانوادههاي ايراني داشته است. اين بحران به کاهش اعتماد عمومي، افزايش فقر و نابرابري، کاهش بهرهوري نيروي کار و ايجاد مشکلات اجتماعي، سياسي، فرهنگي و امنيتي منجر شده است. براي مقابله با اين بحران، دولت و نهادهاي مرتبط بايد با انجام اصلاحات اقتصادي، ايجاد اشتغال، توجه به عدالت اجتماعي، تقويت نهادهاي مدني و بهبود نظام آموزشي، به کاهش قسمتی از يأس و نااميدي در جامعه کمک کنند. تنها با اين اقدامات است که ميتوان به بهبود وضعيت معيشتي و اقتصادي جامعه ايران و افزايش اميد به آينده دست يافت. اجراي اين راهکارها نيازمند همکاري و هماهنگي بين نهادهاي دولتي و بخش خصوصي است تا به ايجاد يک جامعه باثبات و اميدوار کمک کند و در نتيجه زمينهساز رشد پايدار و توسعه اقتصادي در کشور شود. اگرچه آثار عميق و تبعات جبرانناپذير زخمهايي که طي چند دهه در پيکره روح و جسم بخش های مختلف کشور و آحاد جامعه ايران کهنه شده و اگر چه این آلام بهراحتي قابل التيام و بهبود نخواهد بود ليکن اين يادداشت در حد مقدورات به بررسي تأثيرات يأس و نااميدي اجتماعي بر اقتصاد ايران پرداخته و با استفاده از حقايق و منابع معتبر و بهروز، نگاهی به ابعاد مختلف اين بحران ارائه کرده است. آيين چراغ خاموشي نيست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها ميکوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فرداي ايران باشد.
مطلبی دیگر از این انتشارات
پدرام باقرنژاد روزنامه نگار: تأثیر تحریمهای بینالمللی بر اقتصاد ایران و پیشبینی اثر ادامه تحریمها
مطلبی دیگر از این انتشارات
پدرام باقرنژاد روزنامه نگار؛ تأثير تحريمهای بينالمللی بر اقتصاد ايران و پيشبينی آثار و تبعات ادامه تحريمها
مطلبی دیگر از این انتشارات
پدرام باقرنژاد روزنامه نگار؛ سهم صاحبنظران در عبور اقتصادايران از بحـران