انواع داوری مقالات علمی

موسسه دانش گستر فرنام، به عنوان ناشر مجلات علمی پژوهش کشور، همواره به دنبال راه‌کارهای آموزشی برای ارتقا سطح کیفیت داوری مقالات علمی است. امیدواریم با مطالعه این مطالب، ارزیابی‌های با کیفیت بر روی مقالات نویسندگان انجام گیرد.

داوری مقالات و متون علمی در حقیقت قضاوت (judgment) دقیق یک پروژه علمی است. این قضاوت موجب افزایش اعتبار (validity)، دقت (accuracy) و تقویت محتوای اثر علمی (content) می‌شود. در سال‌های جاری به کمک فن آوری‌های جدید و افزایش تقاضا برای انتشار سریع مقالات علمی اهمیت داوری همتا (peer review) نیز رشد چشمگیری یافته است. از سوی دیگر با این افزایش تقاضای نویسندگان برای داروی مقالات، اهمیت صحت و دقت در داوری مقالات نیز افزایش یافته و نویسندگان نیز با حساسیت و پیگیری بیشتری قضاوت مقالات توسط مجلات را پایش می‌کنند. در مطالعه بعمل آمده بر روی سه هزار نویسنده و داور در جهان نزدیک به هشتاد و پنج درصد آنها معتقد بودند که با قضاوت بهتر در مجلات رشد و آهنگ پیشرفت علمی نیز در آن مجلات افزایش می‌یابد. حدود نود سردبیران شرکت‌کننده در این نظرسنجی معتقد بودند که با افزایش دقت داوری، کیفیت علمی مقالات پذیرش شده در آن مجلات نیز افزایش یافته است که درنتیجه ارتباط مستقیم کیفیت داوری و افزایش ضریب نفوذ مجلات، آشکار گردیده است.

مسیر داوری در مجلات مختلف بر اساس استانداردهای نشر بین‌المللی و موسسه دانش گستر فرنام متفاوت است. بر اساس تجربه، سه الگوی داوری در پروسه دریافت تا تعیین تکلیف یک مقاله وجود دارد.

در الگوی اول، سردبیر یا شورای سردبیر، شخصا نسبت به وضعیت علمی و ادبی مقاله، اظهار نظر می‌کنند.

در الگوی دوم، سردبیر مسیر داوری را بر عهده کمک سردبیر (Associate editor) می‌گذارد.

در الگوی سوم، سردبیر از مسیر کمک سردبیر و یا با معرفی مستقیم خود، داور یا داورانی را برای اظهار نظر انتخاب می‌کند. بر اساس استانداردها و همین طور حجم مقالات، الگوی سوم، رایج‌ترین نوع داوری در جهان می‌باشد. این نوع داوری به دو صورت یک سو کور و دو سو کور انجام می‌شود. 

بهتر است در  حالت داوری الگوی سوم از حداقل دو داور و حداکثر سه داور استفاده شود.

با در نظر گرفتن زمان مورد نیاز برای داوری هر مقاله و زمان انتظار مطلوب پاسخ‌گویی به نویسندگان برخی مجلات ایرانی از یک داور نیز استفاده می‌کنند. موسسه فرنام، الگوی استفاده از یک داور برای یک مقاله را به هیچ عنوان پیشنهاد نمی‌کند. بهتر است با میانگین زمان 4 ساعت برای هر مقاله توسط یک داور، از حداقل نظر دو داور جهت ارزیابی وضعیت علمی یک اثر استفاده شود. گذشته از تعداد داوران برای بررسی یک اثر، جزئیات بیشتری درباره الگوی سوم وجود دارد.

داوری یک سو کور (Single blind peer review)

در این نوع داوری، نام داوران برای نویسندگان مشخص نیست. این روش، رایج ترین روش داوری مقالات است.  گمنام بودن داور این اجازه را می‌دهد که تصمیم‌گیری درباره مقاله به صورت مستقل انجام گیرد و متاثر از نویسندگان و شرایط آنها نشود. همچنین آگاهی از سوابق نویسنده و مقالات قبلی منتشر شده توسط آنان این امکان را به داور می‌دهد که بتواند یک داوری کامل و مطلوب داشته باشد.
اما در این نوع داوری، نویسندگان احساس ترس می‌کنند که داورانی که در همان زمینه کار می کنند مقاله را رد کنند تا چاپ آن به تاخیر افتاده و آنها بتوانند همان کار را زودتر چاپ کنند. همچنین، داوران ممکن است از گمنامیشان استفاده کنند و نظرها و ارزیابی غیر دقیق و غیر عملی در مورد کارهای نویسندگان ارایه دهند. درست است که از محدودیت‌های این روش می‌توان به خطای سوگیری داور (Selection bias) و یا تداخل نظرات شخصی و یا اغراض داور (conflict of interest) اشاره نمود، اما با تمام مزایا و معایت این نوع داوری، رایج‌ترین سبک داوری در مجلات معتبر علمی جهان است.

داوری دو سو کور (Double blind peer review) یا (anonymous peer review)

در این نوع داوری از الگوی سوم، هم نویسندگان و هم داوران، گمنام هستند و یکدیگر را نمی‌شناسند. در ایران باتوجه به وجود سیستم‌های نرم افزاری پیشرفته مدیریت مجلات، ازین نوع داوری استفاده می‌شود. ناشناس ماندن نویسنده، از هرگونه تورش داور ( برای مثال، در مورد کشور نویسنده، یا یک کار اختلاف برانگیز قبلی) جلوگیری می‌کند. همچنین، مقالات داوران برجسته، صرفا بر اساس محتوی مقاله تا شهرت نویسنده داوری می‌شود.اما متاسفانه مشخص نیست که آیا مقاله واقعا می تواند همیشه، بویژه در حوزه های کاملا تخصصی کور بماند؟. داوران می توانند نویسندگان را بر اساس سبک مقاله، موضوع مقاله و خود ارجایی تشخیص بدهند. از جهتی عدم آگاهی داور از نام نویسنده، می‌تواند نتایج متفاوت و حتی مخالف دانسته‌های قبلی را نادیده انگاشته و تایید نکند. مسئولیت پذیری طرفین در داوری و انجام اصلاحات داوری در این مورد باید جدی گرفته شده و ناظران پروسه داوری، به دقت روند و کیفیت داوری را دنبال کنند.

داوری باز (Open peer review)

هم نویسندگان و هم داوران، در این پروسه مشخص هستند.امروزه برخی از دانشمندان معتقدند که این نوع داوری، بهترین شکل داوری برای جلوگیری از توصیه های غیر ضروری و توقف سرقت ادبی است و همزمان داوری مشفقانه و عادلانه را گسترش می‌دهد. در برابر این گروه، بعضی ها معتقدند که این نوع داوری، خیلی واقعی نیست زیرا ادب و احترام یا ترس از مواخذه‌های بعدی سبب می‌شود که داوران نظرات واقعی خودشان را بیان نکنند. برای مثال، داوران جوان ممکن است از ترس به خطر افتادن آینده شغلی، نظرات واقعی خویش‌ در مورد مقالات نویسندگان مشهور، را بیان نکنند. مطالعات مستقل از این نظر تا حدودی حمایت می کنند. همچنین با توجه به وضعیت داوری و اعمال نفوذ نویسندگان در مجلات، موسسه فرنام نیز این روش را اکنون برای جامعه انتشارات علمی ایران، مناسب نمی‌داند. اما بدیهی است که در این روش، مباحثه‌های علمی افزایش یافته و کیفیت داوری و همین طوری تولیدات علمی بهتر خواهد شد.

همچنین می‌توانید بخوانید: چگونه می‌توان یک داوری هم‌تراز کامل انجام داد